Главная Статьи Научные статьи Урадавая арганізацыя кагалаў у 1773 г.
Back

Урадавая арганізацыя кагалаў у 1773 г.

Подробности
Опубликовано: 08.02.2016 20:26
Автор: Анищенко Евгений Константинович
Просмотров: 843

EUGENIUSZ ANISZCZENK0

Bialoruska Akademia Nauk, Minsk

RZĄDOWA ORGANIZACJA KAHALŎW BIALORUSI WSCHODNIEJ NA TERYTORIUM ANEKTOWANYM PRZEZ ROSJĄ W 1772 R.

W obszernej literaturze poswięconej losowi zydȯw na ziemiach Rzeczypospolitej przylączonych do Rosji i stanowiących częsc zdobyczy rosyjskich nie istnieją wystarczająco dokladne dane charakteryzujące ich liczebnosc1. Szczegolnie niejasny jest sposob ich spolecznej i prawnej inkorporacji w sklad poddanych carskiego imperium. Niniejsza praca stawia sobie za cel przesledzenie obu tych aspektow przy zmianie spolecznego statusu zydow na terenie polnocno-wschodnich ziem Rzeczypospolitej, ktore w 1772 r. stworzyly gubernie mohylewska i pskowska. Gubernia polocka umownie nazwano poludniowe prowincje guberni pskowskiej (dzwinska, witebska i polocka) w celu porownywania z jednostkami administracyjnymi kolejnego podzialu terytorialnego.

Jak wiadomo, do 1772 r. zydzi nie mieli w Rosji zadnych praw — nie wolno im tam nawet bylo czasowo przebywac w charakterze (niepozadanych) gosci2. Przystepujac do organizacji administracji na nowo przylaczonych terytoriach, rzad Katarzyny II publicznie odstapil od starych (zwyczajowych) uprzedzen religijnych, zastepujac je zasada tolerancji. Obietnica zachowania przez wszystkie grupy spoleczne ich poprzednich przywilejow i praw rozciagnieta zostala takze na zydow. Туm sposobem formalnie nie zostali oni wydzieleni jako osobna religijna i spoleczna grupa. Jednak ta poczatkowo korzystna pozycja wkrotce ulegla modyfikacji ze wzgledu na interesy fiskalne panstwa, ktore troszczylo sie juz nie tyle о gloszenie oswieceniowych deklaracji, ile о potrzebe s. 66 dokladnego zorientowania siew liczbie podatnikow. Przede wszystkim сагsка administracja nie zamierzala godzic sie z ruchliwoscia i terytorialnym przemieszczaniem sie zydow. Ludnosc zydowska placila podatek poglowny narowni z pozostalymi kategoriami podatnikow.

Jeszcze w przededniu organizowania swojej administracji, w tajnym rozporzadzeniu z 28 V 1772 r. do pierwszych gubernatorow: pskowskiego - M. N. Kreczetnikowa i mohylewskiego — M. W. Kochowskiego, Katarzyna II polecila sporzadzic spis zydow i „ustanowic kahaly”3. Dokument ow przygotowywaly wydzielone oddzialy sposrod rozkwaterowanych wojsk. Wypelniajac carskie rozporzadzenie, gubernator pskowski M. N. Kreczetnikow 7 IX 1772 r. zazadal zbierania wiadomosci przez same kahaly tak, aby przy przemieszczaniu sie i wyjazdach zydow pobierali oni paszporty wystawione w kancelariach prowincjonalnych4.

Rewizja przebiegala stosunkowo sprawnie. Pierwsze wiadomosci о liczbie ludnosci podlegajqcej opodatkowaniu gubernatorzy mieli juz pod koniec 1772 г., a ostateczne dane byly zebrane w maju-czerwcu roku nastуpnego. Wsrod otrzymanych sprawozdan znalazly siу tez fragmentaryczne wiadomosci zaczerpniete z taryf wojewodztw i powiatow dawnego Wielkiego Ksiestwa Litewskiego, ktore pozwalaja na przesledzenie wielu aspektow zycia zydow w okresie I rozbioru Rzeczypospolitej.

Ogolny dochod z 1771 r., ktory wplynal do litewskiej komisji skarbowej z terenow pozniej przylaczonych, wynosil 1 592 520 zl lub 172 835 rubli srebrem, liczac po kursie 1 polski zl = 15 kopiejek srebrem5. Poglowne, po 2 zl z zyda, wynosilo 44 896 zl (6773 rs), со stanowilo 3,3% ogolnych dochodow. Niezaleznie od tego pelne dane, ktore naplynely z polockiej, witebskiej i orszanskiej prowincji, pokazuja, ze podatki szelezne i czopowe stanowily 20% wplywow. Tylko dla wojewodztwa polockiego istnial w okresie rozbioru w miare pelny wykaz dzierzaw szynkow i arend gorzelnianych.

Kazdy chcacy trzymac w miescie kociol gorzelniany i prowadzic sprzedaz alkoholu placil 1/2 talara na rok. Za kazde warzenie z kotla, о objetosci 3 cwiartek wilenskiej beczki zboza, placono 2 tynfy i 7,5 grosza. Sprzedaz produkcji z tej samej objetosci byla oblozona 6 szostakami. Wszyscy mieszkancy miasta, bez wyjatku, mieli prawo swobodnego prowadzenia wyszynku po zlozeniu prosby. Przy braku wlasnego kotla gorzelnianego wystarczylo zaplacic roczny podatek w wysokosci 1/2 talara i 1 tynfa za kazde warzenie о objetosci 2 cwiertek wilenskiej beczki. Szlachta wojewodztwa miala prawo budowania nieograniczonej liczby karczm, w ktorych zaplata za kociol wynosila 20 zlp i 20 gr oraz 10 zlp i 6 gr6 za prawo sprzedazy napojow. Zasadnicza roznica w oblozeniu s. 67 podatkiem gorzelni w miastach i na wsiach wywolata koriflikt interesow miedzy nowa wtadza panstwowa a szlachty z powodu jurysdykcji nad zydami, ktorzy byli glownymi piatnikami podatkow i dzierzawcami arend.

Przede wszystkim wladze carskie, rozporzadzeniem z dnia 30 X 1772 r.7 pozostawily w rekach osob swieckich i duchownych, oprocz szlachty zagrodowej, prawo wolnej propinacji w ich wiasnych karczmach. Aby otrzymac zgoda, wystarczylo zaplacic specjalny podatek gorzelniany, liczony wedtug zapisanych na siebie dusz.

W miastach i miasteczkach skarbowych gorzelnictwo objete bylo praktycznie monopolem panstwowym — bylo oddawane w arenda magistratowi. Poza miastami produkcja i sprzedaz byly oddawane do dyspozycji samych wlascicieli, ale z obowiazkiem budowania karczm nie blizej niz 5 wiorst jedna od drugiej, aby uniknac konkurencji. Ceny za napoje w karczmie, zywnosc, furaz i siano okreslaly kolegia zebran szlacheckich. Ich postanowienia zatwierdzali gubernatorzy, aby skorelowac je z sumami rozchodow, ktore skarb wyznaczal na zakupy dla wojska okreslonych produktow wedlug tzw. cen informacyjnych.

Poniewaz zarowno spoleczenstwo miast, jak i szlachta zaczeli placic podatek gorzelniany od liczby zapisanych w trakcie rewizji dusz, tak wiec w niedlugim czasie rozgorzala miedzy nimi walka о zydow -- platnikow podatkow. Skarb dazyl przede wszystkim do sciagniecia do miast zamoznych zydow, pozwalajac im w 1779 r. przystepowac do stanu kupieckiego i mieszczanskiego, pod warunkiem uwolnienia sie od systemu podatku poglownego. Sprzeciwiala sie takiej polityce szlachta i chrzescijanskie wladze magistratow. Na koniec panstwowe plany burzylo to, ze gminy zydowskie pozbawialy sie najbogatszych platnikow podatkow panstwowych, a do miast przybywala ubozsza czesc zydow, ktora obciazala miejskie budzety i nie wypelniala ogolnomiejskich powinnosci z powodu zachowania statusu przypisancow do dworian — szlachty.

Wczesny etap tej walki mozna przesledzic na podstawie korespondencji pierwszych gubernatorow. Wprowadzenie podatku poglownego od razu wywolalo niezadowolenie magnatow i posiadaczy majatkow panstwowych, poniewaz pozbawilo ich to znacznej sumy dochodow, ktore zagarniali przy systemie obciezenia podatkiem podymnym. Wlasciciele starostw doniesli Katarzynie II о masowym glodzie na przylaczonym obszarze i w zwiazku z tym niemoznoscia placenia przez chlopow nowego podatku poglownego. Wowczas wladczyni przez inflanckiego generala-gubematora J. J. Brouna wezwala generala-dyrektora inflanckich ekonomii barona A. I. Engelhardta i rozporzedzeniem z dnia 11 IV 1773 r., skierowala na Bialorus specjalny komisje kameralna na czele z Engelhardtem, aby wyjasnic, ,,czy w rzeczywistosci bieda jest tak wielka, jak ja opisuja tamtejsi panowie”8. Niemiecka komisja rozlokowala sie w miasteczku Kreutzburg (Kryzbork) s. 68 i zajalasie ustaleniem stanu starostw i sposobow ulepszenia mozliwoisci platniczych chlopowpanstwowych.

Swiezo jeszcze byly w pamieci wydarzenia lat 1768-1770 w krajach nadbahyckich. Wtedy, pod pretekstem walki z morowym powietrzem, sama Katarzyna II zazadalaod J. J. Brouna wysiedlenia zydowz wiosek, grozac wlagcicielom, ze jesli sie nie podporzadkuja, to przysle wojska w celu przymusowego wypelnienia nakazu. Mowila, ze wtedy juz sami dworianie ,,beda przyczyna zachodzacych w ich wioskach klopotow i sledztw” 9. Wokol granic Inflant i na rzece Dzwinie zachodniej, przez ktora, jak sadzono, litewscy konfederaci otrzymuja za posrednictwem bialoruskich zydowskich kupcow bron z Rygi, od 24 XII 1770 r. wprowadzono rosyjski kordon sanitarny. Wojskowi prowadzili kwarantanne „poprzez dozor nad kazdym kupcem i jego majatkiem, tzn. skad kto przyjechal i kto w jakiej odleglosci znajdowal sie od miejsc podejrzanych” 10.

Wlasnie wtedy przeciwko ogolnym oskarzeniom Zydow wystapil mohylewski kupiec Beniamin Szpeier. W swojej suplice do Katarzyny II z 20 X 1770 r. uprzedzal on, ze deportacja zydow z Kurlandii „narazi ich na wscieklosc litewskich buntownikow”. Powatpiewal takze w realne istnienie morowej zarazy11. Najwidoczniej Szpeier rozumial, ze wladze rosyjskie staraly sie sprowokowac miejscowa szlachte do antyzydowskich pogromow i tym sposobem uwolnic sie od zarzutow przesladowania innowiercow, ktorzy masowo uciekali do Rzeczypospolitej, aby tam sie osiedlic.

Podczas gdy niemiecka komisja zajmowala sie opracowywaniem warunkow funkcjonowania starostw, zakonczyla sie ogolna rewizja terytoriow przylaczonych. Wedlug spisow rewizyjnych znajdowalo sie tu 25 579 mezczyzn i 26 633 kobiet zydowskich—inaczej: 52 212 glow obu plci12. Ludnosc zydowska stanowila 4,3% podatnikow (612 136 mezczyzn i 586 567 kobiet). Z zarejestrowanych zydow plci meskiej 2873 osoby (11,2% wszystkich zydow) znajdowalo sie w siedmiu miastach, 10 901 osob (42,6%) zamieszkiwalo 90 miasteczek, 4364 mezczyzn (17%) przebywalo w starostwach, 669 osob w dobrach duchownych i 6772 (26,4%) w majatkach szlacheckich13. Poniewaz miasteczka nalezaly do prywatnych wlascicieli, oczywiste jest, ze okolo 70% zydow na terytoriach przylaczonych podlegato jurysdykcji dominialnej i zylo w okregach wiejskich. Ludnosc zydowska nie stanowila wiekszosci mieszkancow miast i miasteczek. W pierwszych zydzi stanowili 28,8% ludnosci miejskiej, a w drugich 27,8%. Dlatego s. 69 podstawowq czesc panstwowych podatkow poglownych po staremu zagarniali wlascicicle.

Z 381720 rubli srebrem wszystkich dochodow pienieznych poglowne stanowilo 178160 rubli. Poniewaz podatek gorzelniany placony byl od spisanych dusz, to od momentu wprowadzenia rewizyjnego sposobu poboru podatku zebrana suma wyniosla 248 332 ruble albo 65% wszystkich rocznych dochodow. Samo poglowne z zydow przynosilo 25020 rubli albo 6,5% rocznego dochodu z terytoriow przylaczonych. Stawka oblozenia poglownego z zyda, wprowadzona przez nowa wladza, byla zwiekszona z 30 kopiejek (2 zlp) do 1 rubla (6,6 zlp). W calosci podatek poglowny nalozony na zydow byl zwiekszony przez nowa carska administracja о 3,7 raza.

Aby tak znaczny przyrost dochodow pienieznych nie отminalskarbu z powodu utajnienia zydowskich podatnikow przez kahaly i szlacheckich wlascicieli, panstwo zmuszone bylo na nowo organizowac system fiskalny i zarzud ziemstw zydowskich. Bylo to wazne zarowno dlatego, ze zydom obiecano zachowac autonomia, jak i z tego powodu, ze nowa wladza nie rozporzadzala jeszcze sprawnym aparatem fiskalnym.

Znaczacy wplyw na wypracowanie stanowiska panstwa mialy poglady gubernatorow. W szczegolnosci gubernator mohylewski M. W. Kochowski glod i drozyzna zboza w kraju objasnial tym, ze mimo iz zydzi sami nie zajmuja sie rolnictwem, to przez ich rece przechodzi ponad 200 tys. kwart zboza14. W swoich dowolnych obliczeniach gubernator poslugiwal sie modnymi wowczas ideami fizjokratow, ktorzy zaliczali chlopstwo i wlascicieli ziemskich do jedynych produktywnych klas, a pozostale grupy spoleczne uwazali za pasozytnicze.

Gubernator bez niedomowien nazywal zydow „darmozjadami i ludzmi nieprzydatnymi w spoleczenstwie”, ktorzy „zyja z klamstwa” i nieodplatnego przywlaszczania sobie produktow chlopskiej pracy, falszowania pieniedzy i lichwiarskiego procentu. Wedlug jego raportu cala miejscowa ludnosc byla zadluzona u zydow. Dlugi i mieszkancow i zydow M. W. Kochowski uwazal za niemozliwe do splacenia i zwrotu. Wedlug niego bylo to uwarunkowane rozpowszechnionym przekupstwem „polskich” sadziow, ktorzy za lapowki pomagali Zydom zacierac liczne przestepstwa. Protekcjonizm funkcjonujacych sadow pozwalal w ogole nie rozsadzac spraw majatkowo-powodowych, poniewaz, wedlug zapewnien gubernatora, zydzi mogli zastawiac majatek, „aby kredytorowi nic sie nie dostalo i nic nie moglo podlegac sekwestrowi” 15.

Z wyobrazen о prozniactwie zydow wynikal wniosek о niedopuszczalnosci ich przebywania na terytoriach przylaczonych. Jednakze prosty akt administracyjnego wysiedlenia zaprzeczal deklarowanej tolerancji religijnej. Dlatego tez s. 70 mohylewski gubernator glowne uderzenie skierowal przeciwko miejscowym sadom, w ktorych, wedlug jego przekonan, „wladza jest slaba” i sprawiedliwe sadzenie jest niemozliwe. Dlatego pozadane byloby w perspektywie zlikwidowanie miejscowych urzedow sedziowskich i podporzadkowanie zydow wprost jurysdykcji administracji rosyjskiej. Ale glownym celem antyzydowskich oskar zen bylo przekazanie sekwestrowanych i konfiskowanych posiadlosci w pelni oczyszczonych z dlugow i pretensji poprzednich wlascicieli. W tym celu potrzebne byto jedno — oglosic zadluzenia posiadlosci sfalszowanym, a same dlugi po prostu spisac lub anulowac, jako ze powstaly one przez bezptatne zagarnifcie owocow pracy chlopstwa.

Na dworze carskim najwyrazniej nie uwierzono w tak gromadna wspolodpowiedzialnosc zydow za gospodarczy upadek terytoriow przylaczonych. Та sama komisja kameralna na poczatku 1774 r. oglosila, ze wlasciciele starostw nie troszcza sie о rozszerzenia uprawianej powierzchni — grunty gromadzkie nie sa wykorzystywane i leza odlogiem. Do tego na poczatku 1773 r. Katarzy na II po raz kolejny otrzymala suplika Szpeiera.

Swoj nowy list Szpeier zaczynal od wyliczenia przyczyn ubostwa samych zydow, ktore pozostato jako spadek po Rzeczypospolitej16. Zaliczal on tutaj wczesne malzenstwa, brak wyksztalcenia, niechec do rzemieslnikow, ogolna biede. Za glowna przyczyna wewnetrznego nieladu bytu zydowskiego uwazal w pierwszej kolejnosci odsuniecie przecietnego zyda od wyborow wladz kahalnych i zarzadzania sprawami spolecznymi. W rezultacie caly ciezar brzemienia podatkowego „dzwigaja na sobie ludzie biedni”, a „zdrowe i uczciwe mysli kahal i rabin czesto wykorzeniaja przy pomocy oblozenia anatema wedlug wlasnego uznania”. Dla zreformowania ustroju kahalnego proponowal on rozne przedsiewziecia: nie obciqzac Zydow kwaterunkiem wojskowym z obowiazkowa i bezplatna rekwizycja produktow, obdarzyc ich prawami rosyjskiego mieszczaiistwa, rozpatrzyc dlugi miedzy zydami a chrzescijanami, dopuscic mistrzow i rzemieslnikow do wyborow kahalu.

Dla sprawiedliwego rozlozenia brzemienia podatkowego i rewizji rachunkow poprzednich kahalow proponowal Szpeier wprowadzenie wybieralnych radnych lub kandydatow z pospolstwa zydowskiego. Rozklad tych podatkow proponowano przeprowadzic pod kontrola pelnomocnikow i komisarzy z gmin. Aby wyzwolic sie od nepotyzmu oligarchii kahalnej, B. Szpeier rekomendowal oddanie wszystkich dzierzaw starostw i krolewszczyzn pod wspolny zarzad gmin zydowskich, pozwalajac im przy tym wykorzystywac kilka procent na swoje potrzeby.

Wprowadzenie systemu szkol mialo bye sposobem na wyrwanie dzieci biedoty spod wplywow rabinackiego talmudyzmu. Ich absolwenci nie mogli otrzymywac prawa kupieckiego, dopoki nie przejdej. praktyki subiektow i czeladnikow. Biedota s. 71 proponowano przypisywad do miast, aby utrzymywata sie z jatmuzny, i tym samym nie obciazala spolecznodci zydowskiej filantropijnymi wydatkami. W zakoriczeniu B. Szpeier proponowal ustanowic funkcje panstwowego prymasa, ktoremu powierzano by zadanie najwyzszej kontroli i nadzoru nad rekomendowanymi przeobrazeniami.

Katarzyna II powierzyla pierwszemu bialoruskiemu general-gubernatorowi Z. G. Czernyszewowi zorientowanie sie w naplywajacych skagach. Ten przeslal stosowne polecenia do gubernatorow. 23 VI 1773 r. G. M. Kreczetnikow nakazal prowincjonalnym kancelariom rozpatrzyc „wszystkie niedostatki wladzy kahalow” i przedstawic sobie ich wlasne przemyslenia na ten temat. Razem z opiniami zazadal on, aby na 15 VIII 1773 r. w Polocku zebrali sie na narada deputaci z gmin zydowskich (po czterech delegatow z kahalow).

Komisarze prowincjonalni wypytywali bezposrednio wladze kahalne. Natomiast „szeregowi” zydzi przeprowadzili wlasne zebrania i przedlozyli swoje wnioski bezposrednio na naradzie. Z tych ostatnich dokumentow ciekawy jest dokument, odczytany 5 VIII 1773 r. na zebraniu witebskich majstrow.

Znaczaca czesc swojej supliki witebscy rzemieslnicy poswiecili opisowi oraz objasnieniu przyczyn ich biednego i ponizajqcego polozenia w warunkach Rzeczypospolitej. Powstanie swoich dlugow wiazali oni z wyplata klasztorom „na wszystkie roczne swieta” podarkow (okolo 4% sum kahalnych), stanowiacych okup za tolerancja religijna17. Albowiem, pisali oni, zwykle „kiedy zdarzylo sie gdziekolwiek znalezc zwloki czlowieka zabitego badz to przez rozbojnikow, sroga pogoda lub tez zmarlego na skutek pijanstwa, to zawsze [duchowieiistwo katolickie —E. A.] starano sie przypisac smierc tego czlowieka szkodliwemu dzialaniu narodu zydowskiego”.

Oprocz daniny, ktora zgromadzenia zydowskie wykupywaly sie od religijnej dyskryminacji i oskarzeii, czesc dlugu wywodzila sie z nadzwyczajnej oplaty za korzystanie z miejskiej ziemi, szczegolnie w miasteczkach prywatnych. Chrzescijanie odzyskiwali dlugi od kahalow stosujac opieczatowywanie synagog lub zamykanie cmentarzy zydowskich. Kahaly zmuszone byly stale dokonywac samoobciazania sie, zwiekszajac ogolna pauperyzacja i nedze. Swoje zycie w takich arunkach autorzy zapiski nazy wali ,,meczeca i haniebna meka”, na ktorej dorabiali sie „wrogowie narodu zydowskiego”.

Tlumaczac swoje zle polozenie, nie pominieto rowniez wewnetrznych przyczyn. „Wladza kahalna — zalili sie rzemieslnicy — zawsze pozostaje przy rodzinach, ktore sa silniejsze niz reszta”, poniewaz zawsze skladaja sie ,,z najblizszych krewnych, ktorzy wybieraja stronniczo i knabmie”. Starszyzna kahalna, powiazana rodzinno-klanowymi wezlami, nic nie placi do wspolnej kasy i dodatkowo nadmierne pobory naklada ,,na tych wlasnie biednych”. Jednym ze sposobow ograbiania pospolstwa bylo zagarnianie przez starszyzna s.72 kahalna о plat za pogrzeby. Skarzacym sie grozily kary cielesne oraz wygnanie z synagogi. Odsuniecie prostych zydow od zarzadzania sprawami wspolnoty zostalo nazwane „сіezkai nieznosna niewola” l8.

Zgromadzenie witebskie zamierzalo zreformowad ustroj kahalny przy zastosowaniu nastepujacych srodkow: zliwidowac niesprawiedliwe dlugi i zostawid wyplate jedynie odsetkow, przejrzec umowy z wlascicielami ziemskimi, pozo stawic zydom prawo swobodnego przewozu towarow z Rygi z орlаta10% cla, uznac kupcow zydowskich za rownych z rosyjskimi na polskich komorach celnych, umozliwic wolny wyjazd za granica, obdarzyc kahal prawami magistratu, oddzielic prowincja od skarbu panstwa.

Wladze kahalne mialy bye zreformowane przez ustanowienie wladzy kolegialnej zlozonej z 27 osob zgrupowanych w trzech klasach — starszyzny, pomocnikow i mlodszych, do ktorych to klas zapewniono by dostep wszystkim platnikom podatkow. W celu zapobiezenia skupianiu oligarchicznej wladzy w rekach nielicznych klanow rodzinnych, zgromadzenie proponowalo wprowadzenie zakazu wybierania do grona starszyzny osob spokrewnionych ze soba do czwartego pokolenia oraz osob zamieszkujacych wspolnie pod jednym dachem.

Kierownictwo kahalu mialo podlegac rotacyjnej zmianie raz w roku. Funkcje sadownicze miano powierzyc piaciu starszym wraz z dwoma pomocnikami. Zabraniano im mieszac sie do rozporzadzen wydawanych przez wybranych pomocnikow sadowych i uczniow oraz nakladac nowe nadzwyczajne podatki bez wspolnej zgody, dopoki nie zostana uregulowane sprawy poprzednich brakow finansowych. W celu kontroli wspolnej kasy starszyzna byla zobowiazana do comiesiecznych sprawozdan. Powinna byla ona wyjmowac kase i zdawac dzierzawy w obecnojsci calej zwierzchnosci kahalnej, a takze prowadzic regularne ksiegi przychodow i rozchodow, rowniez za podpisem wladz.

W podobnym duchu byly sformulowane postanowienia zgromadzen z innych kahalow. Dla wielu ratunkiem w przelamaniu marazmu kahalnej organizacji bylo wmieszanie sie trzeciej sily. Ale to z kolei grozilo rozpadem autonomii, klasowo-etnicznej samoizolacji spolecznosci zydowskiej we wrogim otoczeniu. Reformy byly zarysowywane przy zachowaniu zydowskiej autonomii i samorzadu. Niemniej jednak nowa wladza zareagowala na wiele postulatow zgloszonych przez spolecznosc zydowska.

Deputaci z kahalow polockiej, dzwinskiej i witebskiej prowincji pskowskiej gubemi zebrali sie 26 VIII 1773 r. w Polocku i w obecnosci gubernatora na poczatku wrzesnia stworzyli Ustawa о kahalach. Obejmowala ona jednorodnym uregulowaniem roznorodne strony zydowskiego zycia. Projekt w istocie przetrwal do likwidacji kahalow w 1844 r. Dlatego tez niektore jego postanowienia zasluguja na poswiecenie im wiekszej uwagi. S.73

Na czele hieiarchii kahalnej stanalkahal gubernialny, Jego wladze stanowilo szesciu starszych i trzech pomocnikow19 Czterech starszych bylo wybieranych bezposrednioprzez wszystkich podatnikow, a dwoch przez majstrow i rzemieslnikow. Wszyscy oni mieli rowne prawo glosu na comiesiecznych posiedzeniach. Nizszy stopieni wladzy stanowili mlodsi, ktorzy byli wybierani w zaleznosciod liczby dusz zydowskich spisanych w danej prowincji w czasie rewizji. Takze na podstawie zapisanych w trakcie rewizji zydow dopuszczone bylofunkcjonowanie kahalow prowincjonalnych i ich filii —przykahalkow, Na propozycja dobrowolnego przechodzenia do uprawiania ziemi zgromadzenie zapisalo nastepujca rezolucja: ,,jes1i beda ziemie przekazane naszemu narodowi [to] ztym, aby one pozostaly wiecznie [...] z wolnoscia sprzedazy, zastawu, oddania w dzierzawa za umowiona oplata”. Innymi slowy, obowiazkowym warunkiem umozliwiajacym osiedlanie sie na roli i zajecie sie rolnictwem bylo utworzenie autonomicznych zydowskich kolonii z prawem wieczystego uzytkowania ziemi i samowystarczalnoscia rolniczego obrotu ziemi wsrod osiedlencow.

Jednakze wiele postanowien organizacji ustroju kahaiow wkrotce okazalo sie niezyciowe. Przede wszystkim zmienil sie status miasteczek, ktore byly wykupione przez skarb panstwa i przeksztalcone zostaly w miasta powiatowe. Przy otrzymywaniu starostw w wieczyste wladanie lub arenda wlasciciele otrzymywali mozliwosc przyciegniecia zydow na ugory, to znaczy do ogolnych prac remontowo-budowlanych, na podstawie poprzednich inwentarzy. Komisarze rosyjscy, ktorzy prowadzili budowy drog i zamkow, nie starali sie zbytnio prowadzic rozroznienia mieszkancow miasteczek wedlug kryteriow religijno-etnicznych. Szczegolnie burzliwe byly sprzeczki о podatkowe zapasy przy powstawaniu w 1773 r. sadow ziemskich, do ktorych szlachta otrzymala najszerszy dostep. Utworzenie wtedy wlasnie powiatow zlikwidowalo ustanowiony mechanizm podporzadkowania miedzy wyzszymi i nizszymi strukturami kahalnymi. Miedzy kahalami i przykahalami powstaly spory о liczebnosc przedstawicielstwa, sqdowo-apelacyjny porzadek okreslania spolecznej sprawiedliwosci. W jakim kierunku wladza carska przewidywala ustabilizowanie zydowskiego poddanstwa pokazuje rozkaz gubematora mohylewskiego M. W. Ko- chowskiego, adresowany na poczatku kwietnia 1774 r. do mohylewskiego gubemialnego kahalu20.

Gubernator zadal zachowania w niezmiennej postaci 24 punktow Ustawy о kahalach, wedlug ktorych przeprowadzic nalezy wybory. W sensie organizacyjnym kahaly skladaly sie z kahalu gubemialnego (glownego), proincjonalnych (z centrum w prowincjach). Przykahalki gubernator uznal za nepotrzebne, a ich czlonkow rozkazal dopisac do kahalow powiatowych. Kahal gubernialny skladal sie z czterech sadziow (po jednym z kazdej prowincji). Byli oni s. 74 utrzymywani z pieniedzy spolecznych. Kahal prowincjonalny mial skladac sie z trzech sadziow, nie powiazanych rodzinnie i nic karalnych. Оsobna instytucja mialy byc kahaly powiatowe. Powiatowe i prowincjonalne kahaly zbieraly sie na swoje sesje со miesiec, w dni nieparzyste. Kahal gubernialny funkcjonowal nieprzerwanie. Protesty podpisywano w ciagu 3 dni po ogloszeniu dekretu lub postanowienia. Po uplywie okreslonego terminu skargi nie byly przyjmowane pod grozba 10% kary. Apelacje byty zakazane po zlozeniu przysiegi w sadzie.

Procesy sadowe miedzy zydami i chrzescijanami nalezalo rozpatrywac w sadach, od ktorych zalezal ostateczny wyrok — tzn. w sadach ziemskich. Jednakze w celu obrony osobistych interesow zydowskich dopuszczana byla apelacja bezposrednio do gubernatora. Tym samym zydzi otrzymali prawo zaskarzania do wladz carskich postanowien sadow ziemskich, gdzie przewazali przedstawiciele szlachty. Wybory sadziow kahalnych do wszystkich stopni kahalnej hierarchii byly przewidziane jako coroczne. Jednakze gorliwi i staranni czlonkowie mogli byc wybierani na kolejny rok. Przy kazdym kahale wprowadzono stanowisko pisarza, poslugujacego sie jezykiem rosyjskim w celu prowadzenia zapisu ustaw, oraz skarbnika, ktorego obowiazkiem bylo prowadzenie ksiag przychodowo-rozchodowych i skladanie sprawozdan raz na 4 miesiece. Buchalteria niczym sie nie roznila od porzadku wprowadzonego przy izbach skarbowych.

Ludnosc zydowska zostala rozdzielona wedlug M. W. Kochowskiego na kupcow, sklepikarzy, arendarzy, szynkarzy, rzemieslnikow, piekarzy, rzeznikow i bez zawodu. Ci ostatni otrzymywali zwolnienie od zapisywania sie do cechow i mogli funkcjonowac albo jako zebracy, albo arendowali ziemia w miastach lub u szlachty. Kahal posiadal wladza kontroli policyjnej nad liczba swoich czlonkow. Ani jeden zyd nie mogl bez zezwolenia wladz kahalnych przygarnac cudzoziemca lub podpisywac pozyczki i weksle na znaczace sumy. Kahal sporzadzal formula kontraktu na arenda dzierzawionych artykulow u szlachty. Zabronione byly wyjazdy w dni targowe z miasteczek i miast dla dokonywania dumpingowych zakupow produktow u targujqcych chlopow. Ostatni srodek mial na celu nie tylko zapobiezenie monopolowemu podnoszeniu cen przez hurtowe zakupy. Nowa administracja troszczyla sie о oswobodzenie chlopskiego handlu od niepotrzebnych posrednikow, poniewaz od wolnosci chlopskiego handlu w duzym stopniu zalezalo nalezyte uiszczenie renty i podatkow panstwowych.

M. W. Kochowski kategorycznie zabronil wybierania na urzedy sedziowskie rabinow, ktorzy poslugiwali sie sadowymi pelnomocnictwami dla wlasnego wzbogacenia sie, a nie dla wypelniania duchowych obowiazkow. Roszczenia tych rabinow, ktorzy za otrzymane stanowiska zawarli z wlascicielami ziemskimi umowy (tj. dali po prostu lapowki), nalezalo zaspokoic ze wspolnej kasy, a nastepnie zupelnie zlikwidowac. S. 75 Туm sposobem gubernator pragnal uwolnic zydowska biedota od ucisku kahalnych wladz, ktore uchylaly sie od kolektywnychobowiazow stosujac system porozumien z wlascicielami ziemskimi. Bractwom pogrzebowym zezwolono na przyjmowanie pieniedzy za pogrzeby, ale pod kontrola wyznaczonego wiarygodnego kontrolera. Czesc oplat za pogrzeby przeznaczona byla na cele charytatywne—budowe przytulkow i szpitali.

Na procesy sadowe z chrzescijanami dopuszczani byli w charakterze swiadkow ci zydzi, na ktorych nie сiazуlу zarzuty popelnienia przestepstwa, mieli stale miejsce zamieszkania i odznaczali sie rzetelnoscia. Obcym kupcom, nie zapisanym do miejscowego kahalu, nie wolno bylo niczym handlowac detelicznie na podstawie wlasnych miar i wag oprocz zywnosci. W razie przejscia lub przeniesienia sie zydow z prowincji do prowincji kahal byt zobowiazany zawiadomic kancelaria prowincjonalna i przestrzegac sprawozdawczosci zgodnie z hierarchia kahaly powiatowe — со miesiec, prowincjonalne — со 3 miesiece.

Wedlug przedstawionych zasad organizacyjnych przeprowadzono pierwsze wybory do kahalow na nowo przylaczonych do Imperium Rosyjskiego ziemiach. Jednakze i w tym stadium okreslona pierwotnie struktura kahalna zostala zmieniona. Wybory do kahalow w gubemi mohylewskiej odbyly sie 1 VI 1774 r. 21 Tutaj zydzi byli przypisani, oprocz kahalu gubernialnego, do 3 kahalow prowincjonalnych, 8 powiatowych i 57 przykahalkow. Nakaz gubematora о likwidacji przykahalkow nie zostal wykonany ze wzgledu na to, ze gubernia wyrozniala sie wieksza gestosca zydowskiego zaludnienia niz sasiednia gubernia polocka. Wybory w tej ostatniej odbyly sie 10 XII 1774 r. Tutaj w kazdej prowincji istnial centralny kahal i jeszcze dwa przykahalki. Prowincjonalny kahal skladal sie z 7 sedziow, a przykahalek z 6, tzn. 57 sedziow na cala gubernia. Jesli opierac sie na tych ostatnich liczbach, to w obu gubemiach na 52 tys. zydow obojga plci zostalo wybranych 483 sedziow.

Takie bylo carskie prawo wobec organizacji kahalnej zydow w momencie przylaczenia polnocno-wschodnich ziem Rzeczypospolitej na mocy I rozbioru. Wladze rosyjskie nie tworzyly na nowo kahalow, a tylko zatwierdzily wiekszosc z ich funkcji, glownie podatkowo-policyjnych. Zachowanie instytucji kahalnych przedluzalo wladze ich despotycznej starszyzny. Autarkia kahalna pozwalala utrzymywac odrebnosc gmin zydowskich w polozeniu zakladnikow, ktorzy na mocy odpowiedzialnosci zbiorowej odpowiadali za wyplacalnosc swoich czlonkow, a w razie koniecznosci — rowniez za stan gospodarczy terytorium.

Tlumaczyla Katarzyna Teresa Kazmierczyk

  1. Przyktadem roznic pomiedzy badaczami moze bye liczby 25 tys. Zydow, przytoczona w monografii: Zydzi w Polsce Odrodzonej. Dzialalnosc spoleczna, gospodarcza, oswiatowa i kulturalna, pod red. I. Schipera, Tatarkowera i A. Haffthi, Warszawa [1932], s. 35; a takze liczba 60 tys. Zydow, ktorzy wedtug pogladow A. Eisenbacha znalezli sie w Rosji po 1772 r.: A. Eisenbach,Emancypacja Zydow na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim,Warszawa 1988, s. 567.
  2. К1ier, Znaczenie Zydow Bialorusi w historii narodu zydowskiego w Imperium Rosyjskim (1772-1855),Nasz Rodowod, Grodno 1992, ks. 4, cz. 3, s. 609-610.
  3. RGADA, 248, op. 45, 3933,1. 167
  4. RGADA, 248, op. 45, 3933,1. 167-167 v
  5. RGADA, 12, 159,1. 109-112 v, 183-185 v
  6. RGADA, 12, 159, 1. 4-5 v
  7. NIA Bieiorusi, f. 1117, op. I, d. 110, 1. 136-140
  8. , Kameralnoje opisanije — istoc’nik po socjalnoekonomicnoj istorii Wschodniej Bialorusi (1772-1774), Wiesti AN BSSR, Seria obszczestviennych nauk, 1988, nr 3, s. 74
  9. Osiemnasty wiek, Moskwa 1869, t. 3, s. 252
  10. Ibidem,
  11. Ibidem,о1iсуn, Istorija russkovo zakonodatielstva о jevriejach, SPb, 1886, t. 1, s. 81
  12. RGADA, f. 12, op. 1, d. 159,1. 102-103,171-173
  13. RGADA, f. 12, op. 1, d. 159,1192-197
  14. Socinienija, SPb, 1878, t. 7, s. 339
  15. Ibidem, s. 337
  16. RO RGB, f. 256, d. 470,1. 2-6
  17. RO RGB, f. 256, d. 470,1. 7-20
  18. RO RGB, f. 256, d. 470, h 10
  19. RO RGB, f. 256, d. 470, 1. 21-46
  20. NIA Bielorusi, f. 295, op. I, d. 21, 1. 24-26
  21. RGADA, f. 248, op. 64, d. 5607,1. 395

OSTBELORUSSISCHE JUDENGEMEINDEN IN DEN 1772 VON RUSSLAND ANNEKTIERTEN POLNISCHEN GEBIETEN

Zusammenfassung

DerVerf. setzt sich zum ZicI, die Mcthoden der gesellschaftlichen und rechtlichen Inkorporierung der Juden in die Bevblkerung dcs Zarenreiches zu untersuchen. Die AnalysefuBt auf Materialien aus den den polnischen Forschern kaum zug&ngHchen Quellen.

Bei der Organisierung der neu erworbenen Gebietc gab die Regierung Katharinas II. ihre bisherigen religiosen Vorurteile (bis 1772 durften sich die Juden in RuBland nicht aufhaiten) auf und schrieb nun die Toleranz auf ihre Fahne. Doch die fiir die Juden anfMnglich gUnstigc Atmosphare begann sich allmahlich zugunsten des Fiskus und zuungunsten der jiidischen Be- volkerung zu verandem.

Der Verf. erortert die Einstellung des Staates gegenliber den jiidischen Steuerzahlem sowie die von ihnen unterbreiteten Vorschlage, die Struktur der Judengemeinden zu reformieren. Man postulierte beispielsweise, alle ungerechten Schulden zu tilgen und nur die Zinsabzahlung weiter gelten zu lassen, die mit den Gutsherren abgeschlossenen Vertrage durchzusehen, das Recht der Juden, die Waren aus Riga gegen 10% Zollgebuhr einzufiihren, aufrechtzuerhalten, die russischen und die jiidischen Kaufleute an den polnischen Zollstellen gleich zu behandeln, die Juden frei ausreisen zu lassen, den Judengemeinden Magistratrechte zu gewahren, die Provinz und den Staatsschatz voneinander zu trennen. Abgeordnete aus den Judengemeinden, die im September 1773 in Polock zusammenkamen, hoben das Statut der Judengemeinden aus der Taufe. Das damals verabschiedete Gesetz regelte einheitlich verschiedene Bereiche des jiidischen Lebens. Es gait im Prinzip bis zur Auflosung der Judengemeinden im Jahre 1844.

Die russischen Behorden griindeten keine neuen Gemeinden, sondern bestatigten nur die meisten, hauptsachlich fiskalisch-polizeilichen Funktionen der bereits bestehenden Gemeinden. Deren Aufrechterhaltung hatte zur Folge, daB die alten Gemeindevorsteher nach wie vor das Sagen hatten.

Ubersetzt von Jacek Rzeszotnik

Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo CCLI. Wroclaw, 1996. № 1876. S. 66--76