Главная Статьи Научные статьи Ля вытокаў паўстання 1794 г.Новыя матэрыялы
Back

Ля вытокаў паўстання 1794 г.Новыя матэрыялы

Подробности
Опубликовано: 07.02.2016 20:28
Автор: Анищенко Евгений Константинович
Просмотров: 749

ЛЯ ВЫТОКАЎ ПАЎСТАННЯ 1794 ГОДА (новыя матэрыялы)

Дакумент, які тут друкуецца, з’яўляецца працягам публікацыі матэрыялаў пра вытокі паўстання 1794 года ў Вялікім княстве Літоўскім1.

Гэтым разам у цэнтры ўвагі справа з Расійскага дзяржаўнага архіва старажытных актаў, у свой час заведзеная ў канцылярыі імператрыцы Кацярыны II у сувязі з рапартам да яе пасла і галоўнакамандуючага царскімі войскамі ў Рэчы Паспалітай Восіпа Андрэевіча Ігельстрома. Ён даслаў у Пецярбург творы з нагоды арышту камергера караля Клеманса Вянгерскага. Як вынікае з працы польскага даследчыка пра падрыхтоўку паўстання ў Варшаве, сапраўды, 4 сакавіка 1794 г. на варшаўскай кватэры К. Вянгерскага адбыўся сход 70 спіскоўцаў, якія правялі ноч у бурных дыскусіях адносна планаў выступления ў Кароне і BKJI. Даследчык не паведамляе складу ўдзельнікаў, але пазначае, што на наступны дзень (5 сакавіка) пачаліся іх арышты і прытым знайшлі кампраметуючыя паперы, у тым ліку «Вытрымку з маральных кніг індыйскага філосафа» і «Індыец»2.

Аператыўнасць пасла паходзіць, як аказваецца, не з выкрыцця гэтай нарады, а з прэвентыўнага даносу тайнага агента, які па даручэнні В. Ігельстрома здолеў укараніцца ў кола змоўшчыкаў у Вільні і Гродне. Ён жа перадаў паслу адтуль і свой вусны запіс твора пад назвай «Індзеец» (іншыя даследчыкі называюць дадзены твор «Брамін» або «Індыец», зыходзячы са зместу тэксту). Аднак В. Ігельстром адаслаў гэты запіс разам з французскамоўным арыгіналам. Апошні ўяўляе сабой маральна-тэасофскае настаўленне для членаў канспіратыўнага спіса паўстання. Даследчыкі пакуль што перадавалі або яго кароткі змест, або проста згадвалі, хоць гэты твор заслугоўвае пільнай увагі.

Найперш агент гаворыць пра друкаваны адбітак, які паходзіць з Валыні і які распаўсюджвалі ў спісах на гродзенскім сейме 1793 г. Пра друкаваны прататып настаўлення сведчыў на допыце ў Смаленску і абат Аўруцкага манастыра Ю. Ахоцкі, якому «сочинение печатное под имянем Брамина» паказваў ад’ютант абознага BKJI Карла Прозара Гамількар Касінскі4. Паколькі ад сяброў змоўніцкага спісу патрабавалася перапісваць настаўленне, то слушна меркаваць пра існаванне яго розных варыянтаў або копій. Прынамсі, у асабістым зборы кіраўніка віленскага выступления Якуба Лсінскага захаваўся польскамоўны варыянт аднайменнага твора . Аднак выдаўцы твораў Я. Ясінскага ніколі не заносілі ў аналы яго творчасці згаданага «Браміна-Індыйца»6. Словам, пакуль што мы маем французскую і польскую версіі з друкаванага прататыпа настаўпення для спіскоўцаў 1794 года, але не можам дакладна вызначыць яго аўтара.

Кацярына II адразу звязала змову з рэвалюцыйнай Францыяй і масонамі, чаго ў далейшым стала прытрымлівацца і гістарыяграфія. Між тым сам Тадэвуш Касцюшка, каб не запалохваць шляхетнае панства паўтарэннем крывавых французскіх жахаў, гаварыў, што «пачынае не французскую рэвалюцыю»7. Катэгарычна адхрышчваўся ад французскага запазычвання і пераемнік Касцюшкі на пасадзе дыктатара паўстання Тамаш Ваўржэцкі8. Дастаткова азнаёміцца з тэкстам настаўлення, каб пераканацца: яго аўтар ці аўтары фармулявалі свае канцэптуальныя, зыходныя прынцыпы не з ідэй французскіх радыкалаў, а з сістэмы індыйскіх брахманаў-брамінаў.

Варта звярнуць увагу не толькі на дух татальнай канспірацыі, але і на акцэнты недасягальнасці ісціны або мэты для радавых сяброў патаемнага спіса і нават на дазвол забойства любога непаслухмянага свайго сабрата. 3 даносу сакрэтнага агента В. Ігельстрома вынікае, што першыя спіскоўцы аднойчы рэальна ўжылі гэты імператыў паводзін. Больш таго, рэпрэсіўнага абыходжання са здраднікамі кіраўніцгва паўстаннем у BKJI патрабавала і ў далейшым. Прынамсі, першым жа ўніверсалам ад 25 красавіка яно абяцала караць смерцю ўсіх нязгодных на аднаўленне Айчыны, хто «саветам або змовай пагражае» паўстанню ў гэтай мэце. Бессаромную смерць віленская рада прадэкларавала за арганізаванае процідзеянне паўстанню і ўніверсалам ад 30 красавіка да земляробаў BKJI9. Верагодна, з гэтай нецярпімасці ад іншадумства шляхам яго тэрарыстычнага вынішчэння і паходзіць трывалы стэрэатып адносна радыкалізму літоўска-віленскіх паплечнікаў Т. Касцюшкі.

Тым не менш, нельга выключаць меркаванння, што складальнікі настаўлення хавалі сваю спагаду да французскага тэрору пад маскай іншай, больш міралюбівай філасофскай сістэмы. Адсюль вытокі эклектызму твора. Аднак для падобных катэгарычных сцвярджэнняў патрэбны новыя архіўныя вышукі і доказныя абгрунтаванні.

«Индеец»(Вусны запіс сакрэтнага агента ў Літвe)

  1. Великая буря поднялась над нашим обществом, вскричал некий индеец, угнетенный своими собратьями. Братия моя! Кажется, что благий дух во гневе противу нас ради трусливости нашей. Между тем злой дух притесняет нас, погубляет нас и старается даже о истреблении следов бытия нашего.
  2. Индейцы, братия мои! Ужели спокойно хотите вы носить позорныя оковы? Ужели не поражают вас посмешища и поругания соседа? Ужели попустите вы, чтобы робость вкоренилась в тех сердцах, где некогда водворялась любовь к вольности и равенству?
  3. Есть еще средства ко спасению, не употребим их во зло. Боязнь есть токмо участь робких. Небо не оставит нас без помощи, если мы токмо деятельно помыслим о самих себе, и благий дух отложит гнев свой противу нас.
  4. Докажем всей вселенной, что индеец никогда не будет сносить презрения. Рожденный вольным никогда не будет он в оковах заключен, и что он непобедим, если кто им владетельствовать хочет, изменив его доверию.
  5. Еще существует некий папа, есть брамин, они имеют, знают и дожидаются токмо мгновения. Круг земли велик, ни в чем не будет недостатка.
  6. Тайна и отважность нужны для каждого, но все не спрашивают ничего.
  7. Злый дух подслушивает, но пусть подслушивает. Потребна молчаливость. Должно его обмануть, дабы не знал, когда падет с своими сановниками и с приверженными ему.
  8. Глася о падении его, премножают небеса, гордыня его будет посмешищем земли, а индеец будет ощущать выгоды и славу навсегда священную, что низложил с себя оковы, поразил надменного и наказал тех, кои его продали.
  9. Соглашения к расположению имеют свои основания. Время еще не назначено, но выполнение будет делом одного дня.
  10. Великая книга отверзется. Там будут начертаны имяна добродетельных, а другая падут сквозь землю.

Обязанности индейцев:

  1. Никто да не дерзнет спрашивать что-либо о великом папе и о его жилище.
  2. Тот, кто на сие отважится, должен наказан быть смертию. Каждый брат будет вправе убить его, и сие вменится ему в заслугу великую.
  3. Имяна братьев не должны быть писаны, а означаемы нумерами в 2 --3 пары.
  4. Каждый брат обязан записать в общество пять человек, а если более, то это будет тем большее достоинство. Он должен знать их жилище.
  5. Величайшая предосторожность должна наблюдаться в словах и письмах.
  6. Все действия надлежит располагать таким образом, чтобы не возбудить подозрения.
  7. Неотгороженный должен в сем случае погибнуть. Для сей-то причины каждый брат должен смотреть за другим и наблюдать их поступки, дабы оные могли быть награждаемы или наказываемы.
  8. Никто не будет присягать. Каждый честный человек сдержит свое слово. Трус изменит всегда своей присяге.
  9. По испытании кого-нибудь в образе его мыслей и в ревности, брат подаст ему четвертый палец, а другой схватит оный обоими пальцами. Сие будет знаком братства, иностранцу сей знак неизвестен. Потом, если брат пожелает иметь его себе сотоварищем, познав его расположения и его обещание в хранении тайны, то даст ему прочитать сие. Сердца со­гласных соединяются скоро. Горе тому, кто мыслит инако.
  10. В то время великий папа приемлет начальство: каждый узрит егои каждый из братьев узнает его.

И. Тогда каждый брат будет ведать, что ему делать, он выполнит свои обязанности и подвиги его будут награждены. Добродетель восторжествует, а трусливость погребется в пекле.

12. Да хранится молчание, да ожидает каждый повеления и будет в готовности, поелику день и час никому не известны.

РДАСА. Ф. 6. Спр. 550. л. 3 — 7адв. Пераклад з французской мовы. Рукапіс. Французскі варыянт там жа. л. 19 — 20.

1                                              Беларускі археаграфічны штогоднік. Мн., 2000. Вып. 1. С. 208 — 220.

2                                              Tokarz W. Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku. Krakow, 1911. C. 133, 134, 135, 165.

3                                              Гл.: Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. С. 208, 220.

4                                              Тамжа. С. 211.

5. Варыянт захоўваецца ў Ягелонскай бібліятэцы Кракаўскага універсітэта (Спр. ВІ 2970). Дзякуючы сп. Марыяну Зверцану, гэты твор быў перакладзены і надрукаваны ўартыкуле: Анішчанка Я. Статут жыцця Ясінскага // Маладосць. 1998. № 2. С. 223 — 226.

6                                              Бібліяграфія прац пра Я. Ясінскага гл.: LiberaZ. JakubJasinski // PisarzepolskiegoOswiecenia. Warszawa, 1991. T. 2.

7                                              Land S. Plewkiewicz M. Portret Jakuba Jasinskiego. Warszawa, 1994. C. 138.

8                 Восстание и война 1794 года в литовской провинции. М., 2000. С. 159.

9                Там жа. С. 51, 74.

Публікацыя Я. К. Анішчанкі

Беларускі археаграфічны штогоднік. Мн.  2002. Вып. 3. С. 192-195