КАНФЕСІЙНАЕ СТАНОВІШЧА Ў МАГІЛЁУСКАЙ 1 ПОЛАЦКАЙ ГУБЕРНЯХ (70—80-я ГАДЫ XVIII ст.)

Я К. АНІШЧАНКА

КАНФЕСІЙНАЕ СТАНОВІШЧА Ў МАГІЛЁУСКАЙ 1 ПОЛАЦКАЙ ГУБЕРНЯХ (70—80-я ГАДЫ XVIII ст.)

Ад паўнаты і дакладнасці колькасных паказчыкаў аб стане веравыз- нанняў у значнай ступені залежыць дасканалае ўяўленне аб маштабах прыняволення ў праваслаўе іншаверцаў пасля далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі.

У свой час гэтае пытанне спарадзіла значную і супярэчлівую літара- туру[2]. Калі ў 1735 г. расійскія войскі вывелі з Веткі 13234 чал. абодвуга полу, то польскі бок заявіў прэтэнзію на страту 60 тыс. чал.

Агульнапрынята лічыць, што з Расіі ўцякалі адныя стараверы. Ад- моўным чынам на гістарыяграфічных абагульненнях адбілася методыка статыстычнага ўліку ўладамі адпаведных паказчыкаў. Так, зыходзячы з вылічэнняў вядомага гісторыка Т. Корзана, які карыстаўся тарыфамі падымнага падаткаабкладання Вялікага княства Літоўскага за 1791 г., і крытычна не правяраючы лічбаў, В. Вельгорскі знаходзіў 100 тыс. рускіх раскольнікаў, якія да канца XVIII ст. аселі ў княстве[4].

(стр. 52) Некаторых гісторыкаў усе яшчэ вабяць такія даныя і факты, з дапамогай якіх яны мяркуюць прадэманстраваць шматвяковую ўстойлівую прыхільнасць беларусаў да якой-небудзь канфесіі, каб абвясціць яе сапраўды народнай. Структура веравызнанняў выступае сродкам паказу маштабаў талерантнасці або гвалтоўніцтва дзяржаў, якія ў свой час абменьваліся ўзаемнымі абвінавачваннямі ў веранецярпімасці, праследаванні іншадумцаў, нехрысціянскіх сродках распаўсюджвання пануючай рэлігіі.

У беларускай савецкай гістарыяграфіі А. Грыцкевіч адным з першых аднёс факт уцёкаў расійскіх старавераў да праявы талерантнасці феадалаў ВКЛ і нават адсутнасці з іх боку рэлігійнага ўціску. Ён першым звярнуўся да Атласа Полацкага і Магілёўскага намесніцтваў за 1777 г., каб канкрэтна, а не прыблізна высветліць суадносіны паміж канфесіямі на ўпершыню далучаных землях Беларусі[6]. Пры гэтым даследчыца не ўлічыла прыкладна 12 тыс. сялян за іезуітамі, уладанні якіх рэвізаваліся асобна. Аналіз наяўных інвентароў за 1700-1765 гг. па цэнтральна-заходняй тэрыторыі беларускіх зямель ВКЛ паказаў, што “москали” складалі каля 3 % зарэгістраваных сялянскіх гападарак[8].

Прыведзеныя прыклады дастаткова сведчаць аб неабходнасці ўваж- лівых адносін да адпаведных колькасных паказчыкаў. У прапанаваным артыкуле робіцца спроба вызначэння магчымасцей новых статыстычных крыніц, атрыманых царызмам пасля 1772 г. якраз для забеспячэння сваёй палітыкі па рэлігійнаму пытанню на далучаных усходнебеларускіх землях.

Рэвізія 1772 г. з вызначэннем канфесіянальнага стану далучаных зя- мель праводзілася напярэдадні сейма 1773—1775 гг., які мусіў ухваліць тэрытарыяльныя захопы суседзяў. Калегія замежных спраў Расіі тэрмінова падсумавала памеры уцёкаў рускага насельніцтва на абшары «Польши» на падставе справаздач пагранічных камісій і скаргаў расійскіх памешчыкаў за 1700—1766 гг. Выніковую лічбу ў 20784 мужчыны і 9093 жанчыны (ЗО тыс. чал.) уцекачоў у маі — чэрвені 1772 г. гэтае ведамства адвольна павялічыла да 300 тыс. чал. абодвуга полу[10]. (У дыпламатычнай ноце гады ўліку не спаміналі).

Аднак Кацярына II не адразу занесла ўсіх далучаных жыхароў да праваслаўных і не адразу распачала наварочваць уніятаў да «спрадвечнай рэлігіі продкаў», чым заслужыла з боку клерыкальных аўтараў папрокі ў тым, што яна доўгі час не апраўдвала «вековых ожиданий»[12]. Далей тлумачэння асцярожнасці і хібаў такой рэлігійнай палітыкі верацярпімасцю адміністрацыі, французскім асветніцтвам двара, звязанасцю яго дыпламатычнымі хаўрусамі, перавагай класавага саюзу з мясцовым дваранствам перад стаўкай на адзінавернае беларускае сялянства, якое толькі і чакала вышэйшага закліку, гістарыяграфія не пайшла.

3 шэрага акалічнасцяў першапачатковых урадавых захадаў у гэтых адносінах трэба вылучыць наступныя аспекты. У час рэвізіі 1772 г. ва Усходняй Беларусі было ўлічана толькі 4802 мужчыны і 3519 жанчын находнікаў у межах Магілёўскай губерні, 7643 мужчыны і 6037 жанчын па беларускіх правінцыях Пскоўскай губерні (разам 22 тыс. чал. абодвуга полу), што давала толькі 1 % агульнай колькасці падатковага насельніцтва. Далучаныя землі ніяк не атрымоўваліся заселенымі пераважна расійскімі выхадцамі і пры наступных рэвізіях. Так, у 1777 г. на тэрыторыі Полацкай губерні лічылася 8361, а па Магілёўскай—3141 чал. абодвуга полу раскольнікаў (11502 душы). У 1782 г. у Магілёўскай губерні налічвалася 3833 мужчыны і 3327 жанчын (7160 чал.) . старавераў[14]. Гэта значыць, што яны цалкам увайшлі ў межы першага падзелу. Аршанскі павет меў 13, або палову, праваслаўных цэркваў. Апісанне таксама паведамляе аб наяўнасці 20 манастыроў: 8 — за іезуітамі, 3 — за базіліянамі, а астатнія раскіданы па паветах і ваяводствах за іншымі «законами». Даведкі тычацца ў асноўным фундашавых устаноў, замацаваных прывілеямі і размешчаных па гарадах і мястэчках[16]. Іезуіты Магілёўскай губерні мелі 2932—38% манастырскіх, 64 каталіцкіх і 11% усіх духоўных сялян. Іезуіцкі ордэн трымаў палову сялян каталіцкага манаства з той асаблівасцю, што ў Магілеўскай губерні ён ураўноўваўся памерамі душаўладання з базіліянамі.

3 ліквідацыяй у 1776 г. правінцый і ўвядзеннем новага тэрытарыяль- на-адміністрацыйнага падзелу прааналізаваныя паказчыкі параўноўваюцца толькі ў губернскіх межах па абсалютных і адносных велічынях. У паведамленні намесніка 3. Р. Чарнышова ад 17.02.1775 г. адзначана, што ў каталіцкай епархіі лічылася 74 цэрквы і 24 кляштары, ва уніяцкай — 500 цэркваў і 21 мясціна (усяго 619)[18]. У абодвух выпадках даныя аб праваслаўных цэрквах не выдзелены. Далейшы ўлік пашырыў і ўдакладніў статыстьгчныя даведкі. Вядома, што з 1772 да 1784 г. за кошт пастрыгу шляхціцаў штат іезуіцкіх манахаў узрос на 34 чал., дамінікан — на 15, кармелітаў — на 12, францыскан - на 2, бернардынаў— на 2 і яшчэ 21 асоба выражала жаданне даць абяцанне[20], якія толькі праз семінарскую адукацыю і авалоданне адміністрацыйнымі пасадамі «надежно могут быть вере православной подкреплением».

Новыя даныя адбіліся ў згаданым Атласе за 1777 г. Ягоныя ствараль- нікі абагульнялі пагубернскія даныя не па агульнай праграме. Напрыклад, складальнікі Атласа Полацкай губерні толькі запісалі, што ў павятовых гарадах і паветах «живет народ законов греческого, католицкаго, униатского и еврейского»[22]. Прычым 66 цэркваў з 85069 сялянамі прыходаўбылі аправаслаўлены за першыядва гады, відаць, з надзеі забяспечыць прытчабяцанай межавымі інструкцыямізямельнай нормай— па 36 дзесяцін на царкву. Двухразовае павелічэнне праваслаўных (стр. 57) прыходаў з 1777 да 1785 г.

Табліца 3. Канфесійныя ўстановы ўсходнебеларускіх намесніцтваў у 1782-1786 гг.(I-у паветах, II-усяго па губерні)

крыніца год манастыроў Цэркваў (прыходаў)
      Правасл. Уніяцк. Каталіц. усяго Правасл. Уніяцк. Каталіцк. усяго
Полацкая губерня
Кніга штатаў (1) 1785   Н.зв. 15 Н.зв. 206
Табелі межавання (2) 1786 1 1   12 13 33 159 22 214
    11 3   25 28 42 186 28 256
Карта губерні (3) 1786 1 2   12 14 30 134 36 200
    11         45 163 46 254
Атлас губерні (4) 1786 1 1     1 54 135 36 225
    11 3   13 16 68 166 42 276
Магілёўская губерня
Карта губерні (5) 1784 1 7   33 40 189 253 15 457
    11 9   52 61 231 258 23 512
Тапаграфічнае апісанне (6) 1784 1 10   14 24 192 264 37 493
    11         224 268 54 546
Кніга штатаў (7) 1785   10 9 36 55 27     541
Табелі межавання (8) 1786 1 8 1 24 43 241 212 19 472
    11         285 218 20 523
Карта губерні (9) 1787 1 9   28 37 175 271 17 463
    11 11   45 56 217 276 25 516
Табліца складзена па: 1/-РДВГА, ф. ВПА, спр. 18355, 2/- РДГА, ф. 1350, воп. 312, спр. 48-50, 94-96, 3/- РДВГА, ф. ВПА, спр. 20709, 4/-там жа, спр. 20707, 5/-там жа, спр. 20865, 6/-РАБАН Літ. Рэспублікі, ф. 16, спр. 127, 7/-РДВГА, ф. ВПА, спр. 18847, 8/-там жа, спр. 20063
                               

сведчыць аб вялікім імкненні магілёўскага праваслаўна-уніяцкага прытча палепшыць сваё землекарыстанне ў працэсе межавання. Апошняе зафіксавала ў Полацкай губерні больш кансерватыўнае становішча. Гэтую губерню ў 1798 г. епіскап Афанасій называў «седалищем униатства»[24] Тут налічвалася 1433праваслаўных, 58 уніяцкіх і 214 каталіцкіх святароў—усяго1704 асобы. Паводле ведамасці кансісторыі ад і 26.04. 1784 г., не выкарыстанайу апісанні, у 6 праваслаўных манастырах мелася 48 інокаў (па 8 чал.),а ў 4 жаноцкіхмясцінах — 94 манахіні (па 23 асобы) У II каталіцкіх кляштарахпражывала 124 асобы (па 12 чал.),а ў 4жаноцкіх — 21 марыявітка (па 5асоб).Амаль палову каталіцкага манастваскладалі іезуіты: у Магілёўскай калегіі знаходзілася 12 законнікаў, уАршанскай — 24, у Мсціслаўскай— 12, у Фашчаўскай—2, (стр. 58) у Расна — 3, у Хелчы — 3, у Чачэрску— 1. Каталіцкае манаства па- ранейшаму колькасна пераважала праваслаўнае.

Пры 46 каталіцкіх касцёлах губерні знаходзілася 186 ксяндзоў (па 4 святары). Наадварот, пры 192 праваслаўных прыходах служылі 8 пра- тапопаў, 236 папоў, 19 дзякоў, 17 дзячкоў, 119 панамароў — усяго 397 мужчын, альбо па 2 чал. на царкву. Разам з сем’ямі, заштатным і пакла- дзеным у аклад прытчам, праваслаўнае свяшчэнства налічвала 1134 мужчыны і 1144 жанчыны. 3 1143 мужчын і 990 жанчын-уніяцкага духа- венства 529 святароў (294 папы, 215 дзячкоў, 20 панамароў) адпраўлялі службу пры 264 цэрквахпа 2 святары на ўстанову. Усё духавенства налічвала 2562 мужчыны і 2237 жанчын, або 0,9% да агульнай колькасці падатковага насельніцтва губерні. Адна царква прыпадала на 604 вясковых жыхароў, а адзін святар, так сказаць, пасвіў 280 авечак.

Калі арыентавацца на апошнія паказчыкі і зыходзіць з даных рэвізіі 1782 г., (стр. 59) то атрымаем, што да праваслаўнай царквы губерні належыла 36% прыхаджан, да уніяцкай — 47, да каталіцкай — 17%. Пра тое, што колькасць культавых устаноў не абавязкова адпавядае раальнай канфе- сіянальнай структуры, сведчаць тыя ж межавыя матэрыялы аб размер- каванні ўласнасці паміж манастырамі і цэрквамі (табл. 4).

Табліца 4. Уласнасць манастыроў і цэркваў у Магілёўскай (1) і Полацкай (11) губернях у 1783-1785 гг. у асобных уладаннях

законы двароў сялян Зямлі дзесяцін (з непрыдатнымі)
Мужчын Абодвуга полу Сядзібнай ворыва сенакос лес усяго
усяго панскае
Иезуіты 1 638 2754 5385 445 10078 1375 1060 5233 18112
  11 2542 9984 19567 1091 50007 5551 2418 54261 112243
дамініканы 1 476 1706 3251 400 8685 1184 821 9461 19766
  11 144 732 1390 86 3857 80 141 410 4585
кармеліты 1 110 425 832 112 2015 80 245 5366 7766
канонікі 1 103 339 673 57 2048 200 1100 14343 17990
  11 229 903 1753 117 4720 639 283 990 6708
францысканы 1 56 193 378 36 1166 250 28 475 3250
  11 99 318 684 54 2155 274 346 594 3255
бернардыны 1 51 206 387 19 911 230 46 185 1185
  11 38 168 314 30 950 103 45 539 1585
бенедыктыны 1 15 51 104 7 146 няма 26 17 202
трынітары 1 няма няма няма няма 86 86 2 13 107
епіскапы 1 965 3579 6694 490 12662 1289 885 8846 24447
  11 687 2967 5962 549 14860 2191 1075 9898 30205
Усяго каталіцкіх 1 2414 9253 17511 1566 37797 4694 4213 43940 92825
  11 3739 15072 29670 1927 76549 8838 4308 66692 158581
Праваслаўныя мясціны 1 280 895 1728 169 3994 826 139 2351 6778
  11 78 302 615 44 1149 235 111 1505 1948
епіскап 1 44 161 336 27 860 227 111 330 1357
Усяго праваслаўных 1 1324 1056 2064 196 4864 1053 250 2681 8135
  11 78 302 615 44 1149 235 111 1505 1948
базыліяне 1 607 2674 5087 920 15437 1592 1281 3308 20977
  11 354 1355 2745 144 10502 1600 929 10152 21301
мітрапаліт 11 387 1491 3197 272 7177 690 566 7387 16050
Усяго ўніяцкіх 1 607 2674 5087 920 15437 1592 1281 3308 20977
  11 741 2846 5942 416 17680 2290 566 7387 16050
Усяго манастырскіх 1 3345 12983 24662 2682 58088 7340 5744 49930 121937
  11 4568 18220 36227 2387 95378 11363 5914 86737 197880
За цэрквамі ў асобна вымежаваных уладаннях
Праваслаўныя 1 6 18 38 6 19 10 5 12 44
Уніяцкія 1 2 7 16 1 114 114 2 5 124
  11 127 426 829 48 3117 680 258 1108 4648
Каталіцкія 11 35 133 258 24 372 100 119 2391 4054
Складзена па РДГА, ф. 1350, воп. 312, спр. 48-50, 94-96
                       

Паводле статыстычных табліц межавання, у 1783—1785 гг. усё духа- венства ўсходнебеларускіх губерняў трымала бясспрэчна выдзеленымі 313756 дзесяцін зямлі, 7790 сялянскіх двароў, 29587 сялян мужчын. Астатняя палова ўласнасці знаходзілася ў спрэчках, пераважна з памешчыкамі. Прыходскія цэрквы ўсіх канфесій трымалі мізэрную долю ўласнасці духавенства. Манаства валодала практычна ўсёю асобна вымежаванай маёмасцю духавенства (98% сялянскіх двароў, 96% зямлі), прычым без значных адрозненняў паміж губернямі.

Залежнасць прыходскага духавенства ў землезабеспячэнні ад памеш- чыкаў выразілася ў тым, што на час межавання толькі па Магілёўскай губерні з 352 цэркваў было надзелена належнымі 33 дзесяцінамі раллі і 3 дзесяцінамі сенакосу толькі 233 цэрквы (65%), 70 мелі меншую норму, па 45 прыходах зямлю апрацоўвалі альбо самі свяшчэннаслужыцелі, альбо яны карысталіся ругай з прыхаджан

[2] Лнлеев М. И. Из истории раскола на Ветке ив Стародубье XVII—XVIII вв. Киев, 1895. С. 129, 292, 304

[4] Горючко П. С. Из историиорганов управлення Могилевскойепархией концаХУІІІ-го иначалаХІХ-го столетия. Могилев, 1903. С. 16—17

[6] Каралёва Я. Г. Колькасць і структура насельніцтва Магілёўскай губерні ў пачатку 70-х гг. XVIIIcт//Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1982.№ 4; Яна ж. Численность и структура сельских поселений  и их населения в Восточной Белоруссии в начале 70-х гг. XVIII в.//Роль крестьянства в социально-экономическом развитии общества. Мн, 1984. С. 49; Не ўлічваў уладанні езуітаў і аўтар дадзенага артыкула: Анішчанка Я. К. Камеральнае апісанне-крыніца па сацыяльна-эканамічнай гісторыі Усходняй Беларусі (1772-1774 гг.)//Весці АН БССР. Сер. грамад. навук.1988. № 3. С. 77

[8]IasasR.,TruskaL.Lietuvosdidziosioskunigaisktystesguventojuzsuzasymas 1790 m.Vilnus,1972.S. 44-69

[10]РА. М., 1872. Вып. 1. С. 85

[12] Горючко П. Из истории воссоединения униатов в Белоруссии 1795-1805 годов. Киев, 1902. С. 45

[14]РДАСА, ф. 12, спр. 159, л. 2—34. Пры назначэнні Г. Каніскага беларускім епіскапам у 1755 г. у яговедамстве лічылася 130 цэркваў; МалевічА. Георгий Конисский, архиепископ Белорусский //Могилевские епархиальные ведомости. 1909 № 2 С. 60

[16] НА РБ, ф. 3352, спр. 145, л. 188, 234 адв., ф. 3268, спр. 6, л. 132 адв.

[18] ПЗЗРІ—1 СПб, 1830. Т. 20. № 14287

[20]ГорючкоП. Документы к историиМогилевской духовной семинарии 17581810 годов //МЕВ. 1907. № 20. С. 720

[22]Горючко П. С. Материалы для истории возсоединения униатов в Белоруссии1780—1795 годов. Могилев, 1903. С. 2—6

[24] РАБАН ЛІтвы, ф. 16, спр. 127

[25]Горючко П.Г.Материалы для историицерквей Могилевской епархии конца XVIII и начала Xcт.//МЕВ. 1902. № 12-13. С. 197