КАНФЕСІЙНАЕ СТАНОВІШЧА Ў МАГІЛЁУСКАЙ 1 ПОЛАЦКАЙ ГУБЕРНЯХ (70—80-я ГАДЫ XVIII ст.)

Подробности

Опубликовано: 09.07.2015 17:52

Автор: Анищенко Евгений Константинович

Просмотров: 1154

Я К. АНІШЧАНКА

КАНФЕСІЙНАЕ СТАНОВІШЧА Ў МАГІЛЁУСКАЙ 1 ПОЛАЦКАЙ ГУБЕРНЯХ (70—80-я ГАДЫ XVIII ст.)

Ад паўнаты і дакладнасці колькасных паказчыкаў аб стане веравыз- нанняў у значнай ступені залежыць дасканалае ўяўленне аб маштабах прыняволення ў праваслаўе іншаверцаў пасля далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі.

У свой час гэтае пытанне спарадзіла значную і супярэчлівую літара- туру[2]. Калі ў 1735 г. расійскія войскі вывелі з Веткі 13234 чал. абодвуга полу, то польскі бок заявіў прэтэнзію на страту 60 тыс. чал.

Агульнапрынята лічыць, што з Расіі ўцякалі адныя стараверы. Ад- моўным чынам на гістарыяграфічных абагульненнях адбілася методыка статыстычнага ўліку ўладамі адпаведных паказчыкаў. Так, зыходзячы з вылічэнняў вядомага гісторыка Т. Корзана, які карыстаўся тарыфамі падымнага падаткаабкладання Вялікага княства Літоўскага за 1791 г., і крытычна не правяраючы лічбаў, В. Вельгорскі знаходзіў 100 тыс. рускіх раскольнікаў, якія да канца XVIII ст. аселі ў княстве[4].

(стр. 52) Некаторых гісторыкаў усе яшчэ вабяць такія даныя і факты, з дапамогай якіх яны мяркуюць прадэманстраваць шматвяковую ўстойлівую прыхільнасць беларусаў да якой-небудзь канфесіі, каб абвясціць яе сапраўды народнай. Структура веравызнанняў выступае сродкам паказу маштабаў талерантнасці або гвалтоўніцтва дзяржаў, якія ў свой час абменьваліся ўзаемнымі абвінавачваннямі ў веранецярпімасці, праследаванні іншадумцаў, нехрысціянскіх сродках распаўсюджвання пануючай рэлігіі.

У беларускай савецкай гістарыяграфіі А. Грыцкевіч адным з першых аднёс факт уцёкаў расійскіх старавераў да праявы талерантнасці феадалаў ВКЛ і нават адсутнасці з іх боку рэлігійнага ўціску. Ён першым звярнуўся да Атласа Полацкага і Магілёўскага намесніцтваў за 1777 г., каб канкрэтна, а не прыблізна высветліць суадносіны паміж канфесіямі на ўпершыню далучаных землях Беларусі[6]. Пры гэтым даследчыца не ўлічыла прыкладна 12 тыс. сялян за іезуітамі, уладанні якіх рэвізаваліся асобна. Аналіз наяўных інвентароў за 1700-1765 гг. па цэнтральна-заходняй тэрыторыі беларускіх зямель ВКЛ паказаў, што “москали” складалі каля 3 % зарэгістраваных сялянскіх гападарак[8].

Прыведзеныя прыклады дастаткова сведчаць аб неабходнасці ўваж- лівых адносін да адпаведных колькасных паказчыкаў. У прапанаваным артыкуле робіцца спроба вызначэння магчымасцей новых статыстычных крыніц, атрыманых царызмам пасля 1772 г. якраз для забеспячэння сваёй палітыкі па рэлігійнаму пытанню на далучаных усходнебеларускіх землях.

Рэвізія 1772 г. з вызначэннем канфесіянальнага стану далучаных зя- мель праводзілася напярэдадні сейма 1773—1775 гг., які мусіў ухваліць тэрытарыяльныя захопы суседзяў. Калегія замежных спраў Расіі тэрмінова падсумавала памеры уцёкаў рускага насельніцтва на абшары «Польши» на падставе справаздач пагранічных камісій і скаргаў расійскіх памешчыкаў за 1700—1766 гг. Выніковую лічбу ў 20784 мужчыны і 9093 жанчыны (ЗО тыс. чал.) уцекачоў у маі — чэрвені 1772 г. гэтае ведамства адвольна павялічыла да 300 тыс. чал. абодвуга полу[10]. (У дыпламатычнай ноце гады ўліку не спаміналі).

Аднак Кацярына II не адразу занесла ўсіх далучаных жыхароў да праваслаўных і не адразу распачала наварочваць уніятаў да «спрадвечнай рэлігіі продкаў», чым заслужыла з боку клерыкальных аўтараў папрокі ў тым, што яна доўгі час не апраўдвала «вековых ожиданий»[12]. Далей тлумачэння асцярожнасці і хібаў такой рэлігійнай палітыкі верацярпімасцю адміністрацыі, французскім асветніцтвам двара, звязанасцю яго дыпламатычнымі хаўрусамі, перавагай класавага саюзу з мясцовым дваранствам перад стаўкай на адзінавернае беларускае сялянства, якое толькі і чакала вышэйшага закліку, гістарыяграфія не пайшла.

3 шэрага акалічнасцяў першапачатковых урадавых захадаў у гэтых адносінах трэба вылучыць наступныя аспекты. У час рэвізіі 1772 г. ва Усходняй Беларусі было ўлічана толькі 4802 мужчыны і 3519 жанчын находнікаў у межах Магілёўскай губерні, 7643 мужчыны і 6037 жанчын па беларускіх правінцыях Пскоўскай губерні (разам 22 тыс. чал. абодвуга полу), што давала толькі 1 % агульнай колькасці падатковага насельніцтва. Далучаныя землі ніяк не атрымоўваліся заселенымі пераважна расійскімі выхадцамі і пры наступных рэвізіях. Так, у 1777 г. на тэрыторыі Полацкай губерні лічылася 8361, а па Магілёўскай—3141 чал. абодвуга полу раскольнікаў (11502 душы). У 1782 г. у Магілёўскай губерні налічвалася 3833 мужчыны і 3327 жанчын (7160 чал.) . старавераў[14]. Гэта значыць, што яны цалкам увайшлі ў межы першага падзелу. Аршанскі павет меў 13, або палову, праваслаўных цэркваў. Апісанне таксама паведамляе аб наяўнасці 20 манастыроў: 8 — за іезуітамі, 3 — за базіліянамі, а астатнія раскіданы па паветах і ваяводствах за іншымі «законами». Даведкі тычацца ў асноўным фундашавых устаноў, замацаваных прывілеямі і размешчаных па гарадах і мястэчках[16]. Іезуіты Магілёўскай губерні мелі 2932—38% манастырскіх, 64 каталіцкіх і 11% усіх духоўных сялян. Іезуіцкі ордэн трымаў палову сялян каталіцкага манаства з той асаблівасцю, што ў Магілеўскай губерні ён ураўноўваўся памерамі душаўладання з базіліянамі.

3 ліквідацыяй у 1776 г. правінцый і ўвядзеннем новага тэрытарыяль- на-адміністрацыйнага падзелу прааналізаваныя паказчыкі параўноўваюцца толькі ў губернскіх межах па абсалютных і адносных велічынях. У паведамленні намесніка 3. Р. Чарнышова ад 17.02.1775 г. адзначана, што ў каталіцкай епархіі лічылася 74 цэрквы і 24 кляштары, ва уніяцкай — 500 цэркваў і 21 мясціна (усяго 619)[18]. У абодвух выпадках даныя аб праваслаўных цэрквах не выдзелены. Далейшы ўлік пашырыў і ўдакладніў статыстьгчныя даведкі. Вядома, што з 1772 да 1784 г. за кошт пастрыгу шляхціцаў штат іезуіцкіх манахаў узрос на 34 чал., дамінікан — на 15, кармелітаў — на 12, францыскан - на 2, бернардынаў— на 2 і яшчэ 21 асоба выражала жаданне даць абяцанне[20], якія толькі праз семінарскую адукацыю і авалоданне адміністрацыйнымі пасадамі «надежно могут быть вере православной подкреплением».

Новыя даныя адбіліся ў згаданым Атласе за 1777 г. Ягоныя ствараль- нікі абагульнялі пагубернскія даныя не па агульнай праграме. Напрыклад, складальнікі Атласа Полацкай губерні толькі запісалі, што ў павятовых гарадах і паветах «живет народ законов греческого, католицкаго, униатского и еврейского»[22]. Прычым 66 цэркваў з 85069 сялянамі прыходаўбылі аправаслаўлены за першыядва гады, відаць, з надзеі забяспечыць прытчабяцанай межавымі інструкцыямізямельнай нормай— па 36 дзесяцін на царкву. Двухразовае павелічэнне праваслаўных (стр. 57) прыходаў з 1777 да 1785 г.

Табліца 3. Канфесійныя ўстановы ўсходнебеларускіх намесніцтваў у 1782-1786 гг.(I-у паветах, II-усяго па губерні)

сведчыць аб вялікім імкненні магілёўскага праваслаўна-уніяцкага прытча палепшыць сваё землекарыстанне ў працэсе межавання. Апошняе зафіксавала ў Полацкай губерні больш кансерватыўнае становішча. Гэтую губерню ў 1798 г. епіскап Афанасій называў «седалищем униатства»[24] Тут налічвалася 1433праваслаўных, 58 уніяцкіх і 214 каталіцкіх святароў—усяго1704 асобы. Паводле ведамасці кансісторыі ад і 26.04. 1784 г., не выкарыстанайу апісанні, у 6 праваслаўных манастырах мелася 48 інокаў (па 8 чал.),а ў 4 жаноцкіхмясцінах — 94 манахіні (па 23 асобы) У II каталіцкіх кляштарахпражывала 124 асобы (па 12 чал.),а ў 4жаноцкіх — 21 марыявітка (па 5асоб).Амаль палову каталіцкага манастваскладалі іезуіты: у Магілёўскай калегіі знаходзілася 12 законнікаў, уАршанскай — 24, у Мсціслаўскай— 12, у Фашчаўскай—2, (стр. 58) у Расна — 3, у Хелчы — 3, у Чачэрску— 1. Каталіцкае манаства па- ранейшаму колькасна пераважала праваслаўнае.

Пры 46 каталіцкіх касцёлах губерні знаходзілася 186 ксяндзоў (па 4 святары). Наадварот, пры 192 праваслаўных прыходах служылі 8 пра- тапопаў, 236 папоў, 19 дзякоў, 17 дзячкоў, 119 панамароў — усяго 397 мужчын, альбо па 2 чал. на царкву. Разам з сем’ямі, заштатным і пакла- дзеным у аклад прытчам, праваслаўнае свяшчэнства налічвала 1134 мужчыны і 1144 жанчыны. 3 1143 мужчын і 990 жанчын-уніяцкага духа- венства 529 святароў (294 папы, 215 дзячкоў, 20 панамароў) адпраўлялі службу пры 264 цэрквах— па 2 святары на ўстанову. Усё духавенства налічвала 2562 мужчыны і 2237 жанчын, або 0,9% да агульнай колькасці падатковага насельніцтва губерні. Адна царква прыпадала на 604 вясковых жыхароў, а адзін святар, так сказаць, пасвіў 280 авечак.

Калі арыентавацца на апошнія паказчыкі і зыходзіць з даных рэвізіі 1782 г., (стр. 59) то атрымаем, што да праваслаўнай царквы губерні належыла 36% прыхаджан, да уніяцкай — 47, да каталіцкай — 17%. Пра тое, што колькасць культавых устаноў не абавязкова адпавядае раальнай канфе- сіянальнай структуры, сведчаць тыя ж межавыя матэрыялы аб размер- каванні ўласнасці паміж манастырамі і цэрквамі (табл. 4).

Табліца 4. Уласнасць манастыроў і цэркваў у Магілёўскай (1) і Полацкай (11) губернях у 1783-1785 гг. у асобных уладаннях

Паводле статыстычных табліц межавання, у 1783—1785 гг. усё духа- венства ўсходнебеларускіх губерняў трымала бясспрэчна выдзеленымі 313756 дзесяцін зямлі, 7790 сялянскіх двароў, 29587 сялян мужчын. Астатняя палова ўласнасці знаходзілася ў спрэчках, пераважна з памешчыкамі. Прыходскія цэрквы ўсіх канфесій трымалі мізэрную долю ўласнасці духавенства. Манаства валодала практычна ўсёю асобна вымежаванай маёмасцю духавенства (98% сялянскіх двароў, 96% зямлі), прычым без значных адрозненняў паміж губернямі.

Залежнасць прыходскага духавенства ў землезабеспячэнні ад памеш- чыкаў выразілася ў тым, што на час межавання толькі па Магілёўскай губерні з 352 цэркваў было надзелена належнымі 33 дзесяцінамі раллі і 3 дзесяцінамі сенакосу толькі 233 цэрквы (65%), 70 мелі меншую норму, па 45 прыходах зямлю апрацоўвалі альбо самі свяшчэннаслужыцелі, альбо яны карысталіся ругай з прыхаджан

• Назад
• Вперёд