ЮСТРАЦЫЯ ДЗЯРЖАЎНЫХ УЛАДАННЯЎ МІНСКАЙ ГУБЕРНІ ПРЫ ПАЎЛЕ I

Подробности

Опубликовано: 23.06.2015 19:51

Автор: Анищенко Евгений Константинович

Просмотров: 1173

Я. К. АНІШЧАНКА

ЛЮСТРАЦЫЯ ДЗЯРЖАЎНЫХ УЛАДАННЯЎ МІНСКАЙ ГУБЕРНІ ПРЫ ПАЎЛЕ I

У свой час люстрацыі (рэвізіі) былі больш або менш перыядычным сродкам уліку памераў, становішча і даходаў дзяржаўных уладанняў. Звычайна ажыццяўляліся яны ў мэтах раздач дзяржаўных сялян і кантролю за дзейнасцю часовых пасэсараў. На жаль, у літаратуры не існуе грунтоўных распрацовак аб эвалюцыі дзяржаўнай маёмасці ў Беларусі напярэдадні далучэння цэнтральнай і заходняй не частак да Расійскай імперыі. Пэўным чынам аб фактычным стане дзяржаўных уладанняў магчыма вызначыць на згаданым абшары толькі з вынікаў люстрацыі ўрада Паўла 1. Аднак апошняя сама патрабуе самастойнага даследавання.

Практычна адзіны Е. Сташэўскі паставіў задачу асвятлення люстрацыі 1798—1799 гг. на тэрыторыі Падольскай губерні на ўзровень глыбокай крыніцазнаўчай распрацоўк [2]. Камісары, такім чынам, арыентаваліся фіксі- раваць падатковы цяжар старостваў наводле вынікаў люстрацыі Вялікага сейма Рэчы Паспалітай 1788-—1792 гг. Акрамя таго, яны меліся вызначыць межы і занатаваць пагранічныя спрэчкі. А гэта азначала выяўленне першапачатковых плошчаў дзяржаўных уладанняў з мэтай (стр.42) скасавання неабгрунтаваных прэтэнзій і звароту захопленых зямель. Пасля люстрацыі ўладанні здаваліся ў арэнду па кантрактах з абавязковай прысягай пасэсараў у тым, што «контракты верные и неподложные», Такім чынам, люстрацыя шляхам пераацэнкі існуючых памераў і відаў сялянскіх павіннасцяў, іх фіксацыі выражала імкненне царызму паставіць ужо пад свой уласны кантроль плацежаздольнасць дзяржаўнай вёскі і такім чынам рэгуляваць узаемаадносіны паміж арандатарамі і працоўнымі. Падараванні сялян не былі вызначальнымі, бо значная частка старостваў ужо апынулася раней у руках новых уладальнікаў.

Больш проста тую задачу выканалі ў Беларускай губерні (злучаныя Полацкая і Магілеўская губерні), дзе ў 1783—1785 гг. дзяржаўная маёмасць падпала пад Генеральнае межаванне ўсіх відаў землеўладання. Тут, паводле сенацкага ўказа, ад 20 студзеня 1799 г., вымярэнню і апісанню падлягалі тры староствы, далучаныя да Мінскай губерні[4]. Губернскі землямер К. Тамашэўскі толькі 14 красавіка 1799 г. паслаў у Бецкае староства полацкага землямера Дувэ, а ў Лукомскае і Сенажацкае — Гіжыцкага з умовай «дабы они между порученным о нужных к атласу сведений выполнили и сие» вымярэнне[6] Па астатніх уладаннях паверка звялася да простага перапісвання даных межавання і рэвізіі 1795 г.

Больш падрабязна аб ходзе люстрацыі на тэрыторыях другога і трэ- цяга падзелаў Рэчы Паспалітай можна даведацца са спраў мінскай казённай палаты. Тутэйшае губернскае праўленне вырашыла распачаць люстрацыю з 1 чэрвеня 1798 г. па 68 староствах з 14 394 рэвізскімі душамі сялян. Нагляд за камісіямі Мінскага, Барысаўскага, Вілейскага і Дысенскага паветаў усклалі на саветніка палаты Л. I. Тозефовіча, а па астатніх — на асэсара падліковай экспедыцыі М. Стральбіцкага. Спачатку поўны камплект мела толькі мазырская камісія (маршалак Я. Яленскі, падкаморы С. Лянкевіч, харужы Ф. Яленскі) і дысенская (маршалак А. Вазгірд, падкаморы Мірскі,харужы А. Корсак). Іншыя ўзначальвалі адныя павятовыя маршалкі, якія не распачыналі прац у чаканні землямераў, перакладчыкаў, дакументаў, уладальнікаў, пры тым што апошніх выклікалі з суседніх губерняў толькі 25 кастрычніка 1798 г.[8]. Пры гэтым выявілася, што ў казённай палаце на 8 чэрвеня 1798 г. меліся планы толькі 3 старостваў землямераў і 42 планы каморнікаў за 1797—1798 гг., што ахоплівала ледзьве палову ўладанняў, (стр. 43) паводле канчатковага ўліку ў 1801 г. (89 маёнткаў). Камісараў давялося забяспечыць нават камяральнымі апісаннямі 1793 г[10], то гэта акалічнасць істотна абумовіла якасць рэвізіі. Камісіі адразу натыкнуліся на актыўны сабатаж пасэсараў. Так. рэчыцкія камісары 25 жніўня скардзіліся, што, нягледзячы на трохразовыя патрабаванні, арандатары не давалі інвентароў, планаў, кантрактаў, падатковых рэестраў, не з’яўляліся для дачы паказанняў. Працы вілейскай камісіі затрымлівалі адлучкі падкаморага, сімуляцыя хваробы каморнікам, адсутнасць перакладчыка[12]. і ў сваім рапарце падкрэсліваў незадавальняючы стан каморніцкіх планаў. Па 16 планах ён знайшоў «лишних» 8590 дзес., а па 5—4890 дзес. «недостающих». Самае істотнае заключалася ў тым, што за такімі дробязямі хаваўся значны зямельны масіў, прысвоеныі прыхяваны землеўладальнікамі. У прыватнасці, па 27 староствах губерні з 218183 дзес. агульнай плошчы ў спрэчках састаяла 54760 дзес.. або 25% угоддзяў[14] Паверка выкрыла няякаснасць каморніцкіх планаў з боку методыкі палявых здымак, што непасрэдна вызначала дакладнасць прадстаўленых імі зямельных плошчаў. Так, мінскі землямер I. Кісялёў 3 сакавіка 1804 г. паведамляў, што «по плану Пышацкого староства коморника в Борисовском уезде линий отыскать как в лесах, так и в полях не можно. ибо оных коморники более делали по мензуле диагоналями линеями, да и потом следов (межавых знакаў.— Я. А.) никаких не оставляли»[16]. Шляхам апытання сялян землямер вызначыў, што каморнік «границы проложил идеально по своему искусству»— г. зн. адвольна. Неадпаведнасць плана мясцовасці выявілася ў Бабруйскім графстве. Г. Гулякін паведамляў, што план Тураўскага маёнтка састаўлены «без описания меры и склонения от меридиана по линии» ^{,[18]. Стаўка на сялянскую памяць прынесла свае добрыя вынікі. Найперш гэта тычылася вызначэння фальварачных угоддзяў, якія адсутнічалі на каморніцкіх планах або якія бытавалі ўсё яшчэ ў старадаўніх акладных адзінках.}

Аднак землямеры не заўсёды непасрэдна вымяралі палеткі. 27 ліпеня 1808 г. Г. Гулякін паведамляў з Мазырскага павета, што ў фальварку Езераны ён аглядаў фальварачныя палі. Сялянскія ж надзелы па даных пасевах аказалася немагчымым вызначыць «по причине нерегулярных полетков или змен и по малости пашенной земли, как-то: видно в натуре — где должно быть засеяно одним хлебом, то в тех меетах по способу положения места засеяно одного хозяина на части перваго горох, второго яровой, а третьего попар, и так все в черезполосном положении полетки или змена. Да еще так бывает, что один хозяин, сняв яровой хлеб, сеет рожь, а другой оставляет попар, а тому причнна таковая, что за наводнением. по ниским местам, опасаясь сеять озимой хлеб, оставляют для ярового или совсем не сеют».

Такія заўвагі землямераў не пакідаюць сумненняў у існаванні трох- польнай сістэмы гаспадарання і падворнага землекарыстання без перадзелаў і слядоў абшчыннага рэгулявання. Верагодна, што ў параўнанні з сялянскімі надзеламі больш шчуплыяпанскія палеткі вызначаліся больш дакладна, але часта па аб’ёмах пасеваў. Інакш цяжка растлумачыць, чаму цяжкасць здымак тлумачылася менавіта адсутнасцю рэгулярнасці севазвароту кожнага гаспадара ва ўсіх трох палях. Земскі выпраўнік Барысаўскага павета 8 ліпеня 1805 г. паведамляў, што ў маёнтку Вялікія Дольцы знаходзіцца «величайшее множество лесных зарослей» унутры панскага ворыва, якія сяляне распрацоўваюць пад ляды, «и потому почти каждой крестьянин сверх числящейся за ними земли нмеет более соответственно по трудам ими подымаемым, однако сколько таковой излишней земли узнать неможно без перемеру оной[20]. Вызначэнне сенакосу «косцами» захавалася тут з XVI ст. г, як адзначалася землямерам, яно было звязана з захопным правам, так што і ў 1805 г. сяляне касілі сена «займищами, кто сколько где занять мог». Нарэшце, цяжкасці ў вызначэнні ворыва вызывалі агульныя папасы або пасьбавыя сервітуты.

Сутыкнуўшыся ў сёлах Мухаеды і Буда з няведаннем сялян і пасэ- сараў памераў апрацоўваемых зямель, рэчыцкая камісія ў 1799 г. нават «положила землю не волоками, но, бельцами, потому что крестьяне по содержанню земли давалн бельцами медовую дань»[22]. Разыходжанні тлумачацца тым, што ў губернатарскай справаздачы паказана выключна сялянскае насельніцтва старостваў, дзе пражывалі таксама ваколічная і чыншавая шляхта, татары, яўрэі і чужаземцы. Але, калі выключыць апошніх з даных эканамічнай заўвагі, усё роўна крыніцы не супадаюць. Гэта сведчыць аб недакладнасці падушнай рэвізіі 1795 г.

У цэлым адлюстраваныя ў табліцы даныя маюць недакладны харак- тар. Аднак іх суцэльнасць і унікальнасць дазваляе даволі ўпэўнена сцвярджаць аб наступным.

У 1798—1801 гг. ворыва займала 24% усіх угоддзяў дзяржаўных уладанняў Мінскай губерні (табл.). Там, дзе маюцца поўныя звесткі, на сялянскі двор прыпадала 17,8 дзес., ці 0,89 валокі ворыва (5,3 дзес., ці 0,26 валокі на рэвізскую душу). Гэтыя паказчыкі супадаюць з данымі справаздачы губернатара за 1802 г., дзе, як адзначалася, прыведзены галоўным чынам звесткі аб трыманні ворыва і сенакосу сялянамі. Прычым тыя даныя паказаны ў валоках, а значыць, адлюстроўваюць вынікі пераважна люстрацыі 1789 г., узятых з інвентароў і каморніцкіх планаў. У гэтым моманце крыніцы супадаюць, за тым выключэннем, што, паводле справы губернатара, на мужчынскую душу прыпадае 4,5 дзес. Аб памерах паншчыннай эксплуатацыі сведчыць тое, што сялянскі двор (стр.48) апрацоўваў усярэднім 6,1 дзес. панскага ворыва (1,8 дзес. на рэвізскую душу).

Дзяржаўныя ўладанні Мінскай губерні ў 1798-1801 гг.

Павіннасны цяжар дзяржаўнага сялянства можна выразіць і іншымі паказчыкамі. 17 уладанняў, у якіх знаходзілася 962 двары, 3586 душ мужчынскага полу (16% улічаных гаспадарак), 864 валокі зямлі, плацілі 6691 руб. аднаго чыншу і 10731 руб. агульных падаткаў. Грашовы чынш у чыста аброкавых маёнтках складаў, такім чынам, 62% даходаў. Жыхары аброкавых уладанняў плацілі 11 руб. з двара (7 руб. аднаго чыншу), 3 руб. з рэвізскай душы (2 руб. чыншу) і 12 руб. 50 кап. з валокі (8 руб. чыншу). Калі зыходзіць з гэтых ставак, то па астатніх уладаннях са змешанымі павіннасцямі апрацоўка 6 дзес. (0,3 валокі) панскага ворыва сялянскім дваром каштавала 2 руб. 40 кап., або ў 3 разы менш, чым ва ўласна чыншавых гаспадарках. Аднак факты сведчаць некалькі аб іншым.

Паводле справаздачы за 1802 г., астатнія 5223 двары старостваў з 17324 жыхарамі мужчынскага полу і 4686 валокамі зямлі адбываліна карысць пасэсараў 345850 мужчынскіх і 236014 жаночых дзён палявой паншчыны, 30667 і 27350 адпаведна дзён гвалтаў. Акрамятаго, яны плацілі 32663 руб. грашовага чыншу пры гадавым даходзеўладанняў у 82242 руб. Няцяжка падлічыць, што тут праз чынш пасэсарадбіраў упадданых39% усіх паступленняў і памеры ягонічым не адрозніваліся ад паказчыкаўуласна аброкавых уладанняў. Паколькі 70% арэндных падданых састаялі на паншчыне, то неабходнаацаніць грашовы эквівалент апошняй. Калі зыходзіць з вартасці паншчыннага дня ў 4 грошы[24]), то шляхам палявой паншчыны сяляне стваралікаштоўнасцяў на суму ў62253 руб. і гвалтамі яшчэ5520руб. прытым, што жаночы дзень ацэньваўся ў палову мужчынскага. У грашовымэквіваленце адна палявая паншчына давала пасэсару з двара 12руб. і 13руб. з валокі, або ўдваябольш, чым проста чыншавы падданы. Такім чынам, разам паншчына, гвалты і чынш у арэндных маёнтках давалі ў сярэднім 21руб. з двараі 23руб. з валокі, або ў 3 разыбольш, чым толькі адныма грашыма. Відавочна ўся выгаднасць фальварачна-паншчыннага спосабу эксплуатацыі. I гэта пры тым, што люстрацыйныя даныя падаюць з двара толькі 72мужчынскіх і 50жаноцкіх дзён паншчыны і гвалтаў у год(18 тыдняў). Значыць, пасэсары на час люстрацыі прыхавалі ад дзяржавы ўдвая (стр.49) больш таго, што прысвойвалі ад дзяржаўных сялян з дапамогай паншчыннага прыгнёту.

Паводле справаздачы за 1802 г., уся дзяржаўная маёмасць губерні падзялялася на 5 вялікіх груп. 3 усіх 84 уладанняў 15 называліся ва- кантнымі, або ўласна казённымі, і кіраваліся адміністратарамі пад залог прыватнаўласніцкіх прыгонных — усяго 641 двор, 5406 рэвізскіх душ, 596 валок, 9 маёнткаў (551 двор, 1648 душ, 468 валок) састаялі на эмфіутычным праве, або ў 50-гадовым трыманні. 9 уладанняў (634 двары, 2085 душ, 510 валок) знаходзіліся сярод падараваных у пажыццёвую або ў 12-гадовую арэнду. Арэнда ў прамым сзнсе, такім чынам, не вызначала маёмаснага становішча сялянства. Асноўная маса дзяржаўных сялян (51 уладанне з 4359 дварамі, 16028 душамі і 3926 валокамі), або 70% падданых, састаялі ў пажыццёвым трыманні пасэсараў. Менавіта гэту большасць урад імкнуўся ахапіць арэнднымі кантрактамі, абумоўліваючы трыманне не вызначанымі тэрмінамі, а магчымасцю ў любы момант адабраць уладанне ў казну за парушэнне кантрактаў, перавышэнне зафіксаваных люстрацыяй павіннасцяў.

У гэтых адносінах варта адзначыць, што з усіх 58 пасэсараў толькі 5 чалавек (9%) былі рускага паходжання і трымалі 7% рэвізскіх душ, Астатнія былі, па тэрміналогіі дакументаў, «палякамі» каталіцкага вызнання. Згодна эканамічным заўвагам да Атласа,. у губерні ў аналізаваных уладаннях знаходзілася культавых устаноў (цэркваў, плябаній, кляштараў) праваслаўнага абраду — 22 (30%), каталіцкага — 9(10%), уніяцкага — 41 (60%). Значыць, на момант люстрацыі большасць дзяржаўнага сялянства належала да уніяцкай царквы. Царскі ўрад у выніку мусіў апякаць сялян-уніятаў ад самавольства пасэсараў- каталікоў. А каб кантраляваць памешчыкаў, ураду заставалася перавесці сялян з уніяцтва ў праваслаўе. Так склаліся падмуркі напружаных сацыяльна-рэлігійных рухаў у канцы XVIII ст.

Інстытут гісторыі АН Беларусі

Резюме

Встатье показано осушествление ревизии государственных имений Мннской губернии при Павле I. Раскрывается значимость итоговых данных люстрации 1798— 1802 гг. для характеристики положения крестьянства и характера их эксплуатации в новых условнях.

Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. 1995. № 2. С. 41-49

• Назад
• Вперёд