СЕЙМАВЫ ПРАЕКТ 1788 Г. I ЯГО РЭАЛ13АЦЫЯ ЦАРЫЗМАМ

Я. К. АН1ШЧАНКА

СЕЙМАВЫ ПРАЕКТ 1788  Г. ЯГО РЭАЛ13АЦЫЯ  ЦАРЫЗМАМ

Пасляпаспяховага вопыту Генеральнага межавання Полацкага iМагілёўскага намесніцтваў у 17831785гг. царскіўрад на рубяжы XVIIIXIX стст. прадпрыняў спробу распаўсюдзіць дзейнасць правілаўГенеральнага межавання i на астатнія беларускія землі, далучаныя да імперыiў выніку другога i трэццяга падзелу Рэчы Паспалітай.

16 снежня 1800 г. выйшаў указ аб пачатку падрыхтоўкіГенеральнагамежавання Літоускай губерні «для пресечения земельных споров» i «дляотделения земель казенных от помещичьих»прыватнага межавання[3]. Пераклалі яе ў мінскім галоўным судзе пад наглядам сакратара другога дэпартамента, калежскага асэсара Уладзіміра Зялінскага. Інструкцыю суправаджалітлумачэнні мінскага губернскага маршалка Iосіфа Мацвеевіча Ваньковіча.

Выклікаюць ціавасць правілы i прынцыпы, па якіх адміністрацыя Рэчы Паспалітай намагалася ажыццявіць першую спробу суцэльнага межавання ВКЛ iякіцapcкi ўрад меу мэтай кіравацца пры рэалізацыі дадзенага праекта. Гэта важна высветліць, паколькііснуючая літаратура аб межаванні так званых заходніх губерняу імперыі выканана на падставе фармальна-юрыдычнага, хоць i дасканалага, пераказу афіцыйнага заканадаўства, без грунтоунай apxiўнай базы[5], або дасягненне грамадзянскага мipyу зямельных адносінах. Да пачатку межавання ўciмземлеўласнікам пад пагрозай шасцітыднёвага турэмнага зняволення даручалася завяршыць пагранічныя cпрэчкі палюбоўным разводам межау i прадставіць у павятовыя камісiiнеабходныя дакументы. Межы паміж каралеўскіміi прыватныміўладаннямі зaцвяpджaлicя навечна. Гэтым урад дараваў прыватным уладальшкам землі, якія былі захоплены iмi напярэдадні з дзяржаўнага фонду, для бесперашкоднага выканання мерапрыемства.

(стар. 59) Да кожнага межавога камітэта прыкамандзipoўвалiся па тры каморнікі з выпускнікoўнародных вучылішчаўіафіцэраўартылерыйскага корпуса. Яны самастойна рабілiланцугіiшнуры«по королевскому образцу» для абмеру iмежавалімаёнткіўпарадку, вызначаным камісіямі.Па выніках вымярэнняў складаўся план уладання, «означаяна оном долготу межей и меруколен, место копцов, берега озер и рек, положение мест, местечек, деревень, домов»[7]. Неаспрэчаныя рашэнні падкаморскіх судоў захоўвалі сваю юрыдычную сілу. За неабгрунтаваную спрэчку браўся штраф у памеры 90 злотых за адну валоку.

Суду межавай камісіiне падлягалі прыгаворы асэсарскіх судоў па справах вольных гарадоў, каралеўстваў, старостваў, эксдывізій. Лясныя сервітуты падлягалі падзелу «по пропорции владеемого каждым дедичного имения», ад чаго быліў выйгрышы магнаты. Уступы ў каралеускія лясы, дакументальна зацверджаныя пасля 1509 г., прапаноўвалася выкупіць або прадаць. Яны зацвярджаліся толькі па прывілеях, выдадзеных «пред соединением Литвы с короною» на падставе канчатковых судовых пастаноў. Пасля завяршэння работ межавай камiciiўзнаўляўся звычайны парадак вырашэння зямельных канфліктаў праз земскія iпадкаморскія су­ды. 3 1 мая 1797 г. усім спрачальнікам даваўся дзесяцігадовы тэрмін длясудовага аспрэчвання i разбору узаемных прэтэнзій.

Taкім чынам, праект нармальнага размежавання ВКЛ ад 1788 г. быў першай спробай суцэльнага вымярэння, здымак i картаграфавання тэрыторыі княства ўінтарэсах пераважна буйных зямельных уласнікаў. На думку даследчыкаў[9]. Ёнспасылаўся пры гэтым на канстытуцыю 1569 г.[11].

I. Ваньковіч, як бачым, падкрэсліваў недатыкальнасць фактычна icнуючага землеўладання, якое сфарміравалася пад аховай i пры патэрналізме вярхоўнай улады. Тым самым мінскідваранскі маршалак перасцерагаў новую ўладу ад недапушчальнага ўмяшання ў сістэму манапольнага распараджэння зямлёй мясцовым прыватнаўласнiцкім саслоўем.

Адміністрацыя Рэчы Паспалітай здзейсніла толькі частку намечанага праекта ў працэсе люстрацыі дзяржаўнай маёмасці 1789 г.[13], а значыць, без паказу сапраўдных памераў зямельнай плошчы. Гэта пазбаўляла дзяржаўныя органы магчымасці вызначыць фактычныя памеры зямельных захопаўi аднавіць дзяржаўную ўласнасць у першапачатковых межах.

Не мела поспеху i спроба казённай палаты выявіць сапраўдныя памеры дзяржаўных уладанняу на падставе люстрацыйных інвентароў. Яе спробы сабраць ад памешчыкаў патрэбныя зямельныя дакументы сустрэлі супраціў са спасылкамі іх адсутнасць па прычыне пагарэласці губернскага архіва ў 1812 г. і частых “подделок и приписок[15]. Арандатары не падаваліінвентары на пасведчанне, спасылаючыся на адсутнасць дакументаў, або даваліix у фальсіфікаваным выглядзе[17].

Царская адміністрацыя, такім чынам, сутыкнулася на далучанай тэрыторыі з адсутнасцю уніфікаваных зямельнападліковых i картаграфічных крыніц, самавольствам i супраціўленнем шляхецтва агульнаму адміністрацыйнаму пераразмеркаванню землеўладанняў. 3-заcyпраціўлення мясцовага дваранства на спробы цэнтралізаванага каитролю за мабілізацыяй зямлі царскіўрад вымушаны быў абмежавацца толькіcвaiмуплывам на дзяржаўную вёску. Некалькі гадоу праект аб (стар. 61) Генералыным межаванні ВКЛ вандраваў па чыноўніцкай лесвіцы Пецярбурга. Пытанне землеўпарадкавання межаўпрыватнаўласніцкага землеўладання было вырашана перадаць у pукі шляхецтва на падставе папярэдняга заканадаўства. А ўжо праз палюбоўныя пагадненні прыватных уладальнікаўурад cтавіў адначасова і мэту забяспечыць непарушнасць дзяржаўнага зямельнага фонду, які служыў аб’ектам бесперапынных захопаў.

У канцы снежня 1809 г. Міністэрства фінансаў стварыла камісію для вымярэння зямель у арэндных маёнтках заходніх губерняў[19]. Каб ператварыць гэты новы інстытут у тэхнічна-выканаўчы орган дзяржаўнай палітыкі, з 17 кастрычніка 1811 г. у межавыя суды забаранялася выбіраць членаў земскіх, гродскіх i галоўных судоў[21]. Па сведчанню міністра фінансаў, графа Д. А. Гур’ева, у выніку дзяржаўныя чыноўнікі не паспявалі на рэвізію межавых дзеянняў судоў, якія дзейнічалі «без членов правительства»[23].

Перадача межавання непасрэдна ў рукі дваранства зніжала плацежаздольнасць казённай вёскі, вяло да абвастрэння сацыяльных канфліктаў, разладжвала апякунскую палітыку самадзяржаўя.

Але ў гэтых умовах урад прадпрыняўтолькі паліятыўныя меры па узмацненню свайго прадстаўніцтва ў межавых судах. 3 1811 г. уводзілася справаздача судоў шляхам прадстаўлення планаў са спрэчнымі справаміўMіністэрствa фінансаў. Указамі ад 4 кастрычніка 1815 г. ва ўсе суды камандзіраваліся члены першага i другога дэпартаментаў галоўнага суда, а казённыя страпчыя — у губернскі межавы апеляцыйны суд. 3 22 сакавіка 1817 г. да ix дадаваліся шгатныя павятовыя каморнікi. Урад спрабаваў стрымаць самавольства дваранства i праз увядзенне з (стр. 62) 13 мая 1819 г. рэвізіі дзеянняў межавых судоў межавым дэпартаментам Сената праз павятовыя суды[25], ануляваць усе рашэнні межавых судоу па казённых маёнтках як несапраўдныя, а захопленыя з ixдапамогай землі вярнуць у казну, спагнаўшы ўсе выдаткі з суддзяў iзахопнікаў. Гэта азначала прызнанне марнасці папярэдняга ўрадавага курсу на сацыяльны саюз з мясцовым шляхецтвам.

Дадзеная прапанова год блукала па Дзяржаўным савеце, камicii складання законаў, Міністэрству юстыцыі. Даручаная ў 1822 г. гродзенскаму губернскаму страпчаму Віціноўскаму рэвізія вырашаных спраў межавымі судамі выявіла, што сяляне практычна ў адзіноцтве абаранялі свае землі[27]. 21 красавіка 1823 г. Дзяржаўны савет аб’явіў незаконныміўсе несанкцыяніраваныя урадам адчужаныя казённыя землі[29].

(стар. 63) Miнская казённая палата у такіх абставінах спрабавала ўзяць працэс межавання ў свае рукі, распрацаваўшы спецыяльную інструкцыю. У 1828 г. яна хадайнічала перад Міністэрствам фінансаў аб практыцы правядзення Генеральнага межавання пад cваiкантролем спачатку у двух паветах губерні — Барысаўскім і Бабруйскім — праз ранейшыя межавыя суды, але ўжо ў парадку сумежнасці ўладанняў i з абавязковай прысут- насцю павятовага каморніка iдвух дзяржауных камісараў.Пры поспеху дадзены парадак паступова пераносіўся б на іншыя паветы з агульнай мэтай вызначэння зямельных захопаўпасля 1764 г.

Гэта практика працягвалася толькі два гады, але ў выніку яе не была скончана нi адна справа. Барысаўскі павятовы каморнік з абурэннем пісаў, што мясцовага павятовага апеляцыйнага суда ў сапраўднасці не icнуе, а яго члены «собираются по частным домам, отчего документы на имения грозят повреждению, подлогу и даже самой растрате»[31]. Сенат cваімірашэннямі ад 31 кастрычніка 1827 г., 8 кастрычніка 1830 г. забараніў далейшую рэалізацыю такога межавання з-за бяздзейнасщ астатнix межавыхсудоў у перыядработытолькі дзвюх межавых-камісій. Miнскай казеннай палаце было заяўлена, што пункты яе інструкцыі «ни одобрения, ни возражения не заслуживают» i прапаноўвалася перапрацаваць яе зноў.

Новая інструкцыя, распрацаваная ў сакавіку 1831 г. той жа палатай, уводзіла прысутнасць у межавых судах дзяржаўных кантралёраў-рэвізораў у якасці абаронцаў казённых інтарэсаў нароўні з прыватнымі арбітраміiдэпутатамі аддухавенства. Але дзяржаўныя камісары па-ранейшаму мелі права толькі дарадчага голасу iнярэдка быліпaciўныміназіральшчыкамі далейшых захопаў казённых зямель, хоць ixнепасрэднай задачай было «ни под каким видом не допускать отчуждения казенных земель в частные руки и выявлять незаконное давностное владение»[33], боязь, што пакрыццё прэтэнзій «вовлечётйх в разорение» або «заставит совершенно молчать о таких со стороны их исках, которые могуг быть правильными»[35]. Гэта прапанова слухалася ўМіністэрстве юстыцыі12 верасня i на агульным сходзе Дзяржаўнага савета 13 лістапада i 24 снежня 1830 г.

Саноўнікі усё больш разумелі, што далейшы пaтэpнaлiзм у адносінах да існавання межавых судоў фактычна вымушае царызм пaciўнaсадзейнічаць і патураць црыватнаўласніцкім інтарэсам. На асэнсаванне гэтага непасрэдна ўздзейнічала паўстанне 1830—1831 гг. i намаганне ўрада накіраваць сялянства супраць «польских» землеўладальнікаў у cвaixуласных, вялiкадзяржаўных мэтах. Дзяржаўны савет адкрытапрызнаў згубнасць уплыву дзейнасці межавых судоў, адкрытых у 1810 г., на агульную сацыяльна-палітычную сітуацыю iў першую чаргу на землезабяспечанасць iплацежаздольнаснь казённага сялянства. Але ён тут жа прапанаваў перадаць вырашэнне далейшага лёсу межавых судоў на папярэдняе абмеркаванне ў губернях.

На працягу 1831—1832 гг. пад непасрэдным старшынствам начальнікаў губерняў адбыліся аб’яднаныя нарады членаў губернскіх праўленняў, казённых, грамадзянскіх, крымінальных палат, губернскіх i павятовых прадвадзіцеляў дваранства. Фактычна ўсе нарады адхілілі правілы Генеральнага межавання 1782 г. на падставе так званых мясцовых асаблівасцей Заходняга краю.

У першую чаргу адхіляўся прынцып канфіскацыіў казну ycixзямельных лішкаў, якія заставаліся пасля падзелу спрэчнай зямлі па 8 дзесяцін на рэвізскую душу. Гэта тлумачылася распаўсюджанасцю арэнды памешчыцкай зямлі чыншавай шляхтай i «другими вольными людьми»[37]. Значыць, прынцып даўнасціўладання, з пункту гледжання дваран, служыў процідзеяннем удзелу сялян у вырашэнні зямельна-пагранічных канфліктаў, вызваляўix ад межавай практыкі, ад якой тым не менш залежала пытанне ixземлезабяспёчанасці.

Праекты інструкцый аб Генеральным мeжaвaннi заходніх губерняў са штатамі межавых устаноў пacтyпiлi 20 ліпеня 1834 г., у Міністэрства юстыцыі. Далейшае існаванне межавых судоў пры санкцыяніраванніi пад апякунствам царскага ўрада як яўнага інстытута па абеззямельванню казённага сялянства i павелічэнню памешчыцкага супярэчыла фіскальным iвялікадзяржаўным інтарэсам, што iпрывяло саноўнікаўімперыі да дэманстрацыі сваёй рашучасці.

25 чэрвеня 1840 г. па зацвярджэнню цара межавыя суды ў заходніх губернях закрываліся, aix справы перадаваліся ў павятовыя суды i грамадзянскія палаты

Рассматривается содержание первого в истории Великого княжества Литовского проекта Генерального измерения, съемки и картографирования земель. На примере Минской и Гродненской губерний освещаются основные этапы и некоторые причины провала в применении царизмом главных правил проекта сейма 1788 г.

Summary

The article analysed the contents of the project of general measurement, land survey and mapping, which was the first in thei history of the Great Lithuanian Principate. Using the examples of Minsk and Grodno Provinces, the main stages and some causes of the tsarism’s failure in applying some of the major rules of 1788 Project are discussed.

Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1991. № 5. С. 57-65 (дапрацаваны)


[2]ЦДГА БССР, ф. 295, воп. 1, с. 22, л. 2—3 адв

[4] Рудин С. Д. Межевое законодательство идеятельность межевой части в Рос­сии за 150 лет. Пг., 1915. С. 230—284; ЯковлевИ. Межевание в западных губерниях //Материалы для преобразования межевой части в России. Б. м., б. г. С, 143—155; РубинштейнС.Ф. Судьба межевого дела в губерниях Западного края. Вильно, 1895

[6] Там жа, воп. 6, спр. 10, л. 22

[8] Зеленский И. Минская губерния. СПБ, 1864.Ч. 1, С. 46; Czacki T. O litewskich i polskich prawach. Krakow,1861.S.196, Buczek K. The history of polish kartography from the 15th tothe 18th cent.Wroclaw-Warsz.-Krakow.1966.S.118

[10] “О літовском княжестве”. Прывілей 1 ліпеня 1569 г.//VoluminaLegum. Ptsb.,1859. T.2. S. 91

[12] Анищенко Е. К. Статистика поземельного учета в Минской губернии конца XVIII—первой половины XIX в.// Весці АН БССР. Сер.грамад. навук.1989. № 2.

[14] ЦГИАЛ СССР, ф. 379, воп. 5, спр. 1675, л. 110

[16] Там жа, л.111

[18] ЦДГА БССР, ф. 1416, воп. 2, спр. 3306, л. 1

[20] ЦДГА БССР, ф. 1416, воп. 2, спр. 3459, л. 1

[22] Там жа, л. 3

[24] ЦДГА СССР, ф. 379, воп. 5, с.пр.1675, л. 41адв.

[26] Там жа, л. 47

[28] Там жа,л. 92, 106, 215

[30]ЦДГА СССР, ф.379, воп.5, спр. 1675, л. 51

[32]ЦДГА СССР, ф.379, воп.5, спр. 1675, л. 186 адв.

[34] Там жа, л.91

[36] Там жа, л. 241 адв.

[38] Там жа, л. 299