З гісторыі міграцыйных працэсаў на Беларусі перад 1772 г.

Подробности

Опубликовано: 16.06.2015 04:12

Автор: Анищенко Евгений Константинович

Просмотров: 865

Я. К АНІШЧАНКА

3 ГІСТОРЫІ МІГРАЦЫЙНЫХ ПРАЦЭСАЎ HAТЭРЫТОРЫІ ЎСХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ ПАЛАВІНЕ XVIII ст.

У. I. Ленін неаднаразова звязваў рухомасць сельскага насельніцтва са шляхамі і тэмпамі развіцця капіталізму, класавай барацьбой працоўных за лепшыя ўмовы свайго жыцця[2].

Рад дарэвалюцыйных аўтараў звязваў бегства рускага сялянства ў Беларусь з узмацненнем прыгонніцтва ў Расіі і палітыкай беларускіх  магнатаў па засяленню сваіх уладанняў за кошт уцекачоў[4]. У манаграфіях В. I. Мялешкі і А. І. Ігнаценка змястоўна раскрыты разнастайныя формы рухомасці вясковага насельніцтва ў Беларусі XVIII ст. у якасці праяўлення класавай барацьбы працоўных.

У дадзеным артыкуле зроблена спроба вызначэння форм, памераў і асноўных напрамкаў міграцыйнага руху сельскага насельніцтва на тэрыторыі ўсходнебеларускіх зямель у другой палавіне XVIII ст.

У сярэдзіне XVIII ст. міграцыя рускага насельніцтва ў Беларусь была цесна звязана з рэлігійнымі ганеннямі. У межах будучай Полацкай губерні асядалі стараверы-беспапоўцы: філіпаўцы і федасееўцы[6]. У 1802 г. колькасць старавераў тут адзначана больш як 410 душ[8]. А ў час работы Улажэннай камісіі 1766 г. смаленскія дваране рашуча патрабавалі ваенных сродкаў для барацьбы ўрада супраць выхаду рускага падатнага (стар. 59) насельніцтва «за польскую границу»[10].

Колькасць беглых рускіх спецыяльна была ўлічана ў час першай пагалоўнай рэвізіі 1772 г. (табл. 1).

Беглае насельніцтва складала нязначную праслойку сярод «тутошнего» сялянства— усяго 1,8% у правінцыях Пскоўскай губерні і 1,7% па магілёўскіх правінцыях. Як відаць, больш за палавіну ўсіх беглых (61,4%) сканцэнтроўвалася на тэрыторыі паўночна-ўсходніх зямель Беларусі, а наибольшая іх колькасць — у Дзвінскай правінцыі. Так, па інвентары Дынабургскага староства за 1765 г. з 473 двароў 138 было запісана «русскими», а 51 двор (10,7%) значыцца ў якасці «белорусцев»[12]. Відавочна, што мясцовыя землеўладальнікі імкнуліся шляхам ільгот і чыншу прыцягнуць у свае маёнткі паток беглых «москалей». Яшчэ ў сярэдзіне XVIII ст. рускі чыноўнік А. Бутурлін прычыну масавых уцёкаў рускіх сялян на беларускія землі бачыў у аблегчаных павіннасцях тутэйшых сялян, якімі польскія памешчыкі «приманивали и приласкивали» выхадцаў з Расіі ў якасці прынады па каланізацыі сваіх уладанняў[14]. Такім чынам, ёсць непасрэдная сувязі міграцыі рускага сялянства на ўсходнебеларускія землі не толькі з узмацненнем прыгоннага гнёту на тэрыторыі велікарускіх губерняў, але і з фіскальна-падатковай палітыкай пануючага класа феадалаў Беларусі.

Паўторна царскі ўрад вярнуўся да справы аб выхадцах у 1779 г., калі 5 мая была аб’яўлена амністыя. Пошук і ўлік беглых быў праведзены ў маі 1779—ліпені 1781 г. Па даных казённых палат, з уцёкаў у Магілёўскую губерню вярнулася 208 душ мужчынскага і 29 жаночага полу, а ў Полацкую —2068 мужчынскага і 636 жаночага полу. Пасацыяльнаму складу асноўная маса беглых былі сяляне (90%) разам( з рэкрутамі[16], за перыяд з 177Я да 1789 г. на тэрыторыю Полацкай губернІ вярнулася 9313 душ мужчынскага полу, з якіх на жыхарстве ў губерні засталося 4438 чалавек, або палавіна. Аб тым, якую ролю адыгралі рускія выхадцы ў росце гарадоў Полацкай губерні, сведчаць наступныя лічбы.

3 1772 па 1792 г. колькасць гарадскога насельніцтва губерні ўзрасла з 9750 да 18 402 душы мужчынскага полу, або ў 1,8 разы, колькасць мя- шчанства— з 6561 па 16 967 чалавек, або ў 2,6 разы пры 1,1-кратным прыросце сельскага насельніцтва. У паказаны прамежак часу сельскае падатковае насельніцтва вырасла на 9,7%, а мяшчанскас — на 158,6%. Выхадцы_ склада л і 4402 душы мужчынскага полу гараджан, або 24,1% гарадскога насельнщтва. Яны ж давалі 4250 душ, за кошт якіх так хутка вырасла гарадское насельніцтва губерні. Такім чынам, палавіну прыросту гарадскога насельніцтва склалі якраз рускія выхадцы. I эта важна ўлічваць,' паколькі, па тапаграфічнаму апісанню, 70% яўрэйскага насельніцтва гарадоў губерні пражывала ў паветах і рэзкі прырост адбываўся яшчэ напярэдадні ўвядзення рысы аседласці. 3 улікам апошняга фактару можна сцвярджаць, што ў апошняй чвэрці XVIГІ ст. рост полацкіх гарадоў адбываўся ў асноўным за кошт механічнага прыросту з ліку зусім не мясцовага сялянства.

Некаторае ўяўленне аб рухомасці рабочых рук у прывагных ула- даннях Магілёўскай губерні за 40—-70-я гады XVIIIст. дае табл. 2.

Табліца 2. Маштабы рухомасці прыватнаўласніцкага сялянства

Як відаць, у цэлым пуставала каля 23 % сялянских прысядзібных (стр. 61) участкаўці 29% аселых гаспадарак. Большая колькасць гаспадарак была пакінута ў буйных маёнтках, што сведчыць аб барацьбе за рабочыя рукі паміж рознымі групамі феадалаў. Калі ў сярэдніх уладаннях пуставала 17,6% прысядзібных участкаў, а іх доля ў адносінах да аселых гаспадарак складала 21,4%, то ў буйных уладаннях пустымі было 23,2% сялянскіх двароў, або 30,2% ад аселых гаспадарак. Адрозненнем з’яўлялася і тое, што ў сярэдніх уладаннях зямельнае карыстанне сялян складалася з аселай ці цяглай надзельнай зямлі. У буйных жа маёнтках сялянскае землекарыстанне ўключала таксама прыёмныя, вольныя, арэндныя, снопавыя і іншыя ўгоддзі. Пустэчы і пакінутыя надзелы разышоўшыхся сялян паступалі «в наем» у дапаўненне да асноўных надзелаў на палегчаны чынш або з долі ўраджаю. За кошт такіх дапаможных угоддзяў ажыццяўлялася пашырэнне сялянскага землеўладання, праходзіла засяленне маёнткаў, ствараліся новыя гаспадаркі. Буйныя землеўладальнікі мелі вялікія магчымасці па дадатковаму на- дзяленню «захожих» сялян і нрадастаўленню льгот на абзавядзенне гаспадарак розных «слободчиков, осадчиков».

Магнаты былі зацікаўлены ў легальных пераходах як сродку кала- нізацыі зямель і павышэння даходаў. Тым не менш прыцягнутыя льго­тамі новапасяленцы доўга не затрымліваліся і выходзілі да сканчэнняльготнага часу. Нярэдка самі ўладальнікі прызнавалі, што ў аснове сялянскага выхаду і бегства з надзелаў ляжаў высокі чынш[18]. Па заканчэнні ўліку падаткавага насельніцтва забараняліся самавольныя перасяленні і пере­ходы сялян, уводзілася пашпартная сістэма рэгістрацыі. Указам ад 27 лістапада 1773 г. пашпарты адыходнікам выдаваліся тэрмінам на паўгода[20] У той жа губерні ў 1782 г. было выдадзена 20 тыс. пашпартоў сялянам-адыходнікам[22]. Адыход на заработкі насіў сезонны характар, паколькі па ўсіх паветах адыходнікі вярталіся «до вешней пашни».

Шырока пастаўляліся лішнія рукі на працу па найму і ў пашпартны выход таксама ў Магілёўскай губерні. У апісанні, напрыклад, Быхаў- скага павета 1784 г. адзначаецца распаўсюджанасць адыходу вясковых рамеснікаў, якія «портное, сапожное, кузнечное и слесарное ремесло производят по разным местечкам[24]. Яшчэ ў 1773 г. генерал-губернатар 3. Г. Чарнышоў пры здачы дзяржаўных маёнткаў у прыватную арэнду патрабаваў ад пасэсараў «пещися о бобылях и других земли не имеющих», а беззямельных сялянпрапаноўваў надзяляць зямлёй або прымусова «поместить у добрыххозяев по согласию в работниках»[26]. Дадзены працэс можна канкрэтызаваць на матэрыялах за 1799—1800 гг. па таму ж уладанню.

Так, беззямельны селянін з в. Кабылякі Ціт Восіпаў у 1800 г. разам з жонкай карміўся «поденной работой» цэлы год у шляхціца у Оршы. Потым адыходнікі рушылі на Шклоўшчыну, дзе па вёсках «заробляли четыре недели». Далей яны накіраваліся праз мястэчка Шклоў у в. Таўкачы (3 тыдні), в. Зямцы (тыдзень), г. Магілёў і мястэчка Княжыцы, дзе «целое лето находились»[28]. 3 дадзеных фактаў вынікае, што для часткі немаёмаснага і беззямельнага сялянства сезонны адыход на заработкі азначаў ужо пераўтварэнне ў пастаянных наёмных работнікаў. Але большасць абмяжоўвалася часовай працай па найму ў заможных гаспадароў і не траціла сувязі з зямлёй і гаспадаркай.

Такім чынам, усходнебеларускія землі да 70-х гадоў XVIII ст. з’яў- ляліся тэрыторыяй актыўнага прыцягвання беглага рускага насельніцтва. Уцёкі рускіх сялян з’яўляліся, на наш погляд, адным з вядучых фактараў рэгулявання і рэфармавання мясцовымі землеўладальнікамі павіннаснага рэжыму эксплуатацыі, галоўным зместам якога быў працэс ачыншавання сялянскіх гаспадарак. Тэзіс рада даследчыкаў аб уцёках беларускага сялянства на рускую тэрыторыю ў якасці аргумента тлумачэння панавання грашовага аброку і неразвітасді фальварачна-паншчыннай гаспадаркі на ўсходзе Беларусі патрабуе шырокага фактычнага абгрунтавання. Для гэтага неабходна правесці параўнальны аналіз колькасных маштабаў міграцыйнага руху за адпаведны час, высветліць суадносіны паміж велічынёй феадальнай рэнты ў Расіі і Беларусі.

Прышлае рускае насельніцтва адыграла значную ролю ў росце мяс- цовых гарадоў. Пераходы сялян паміж уладальніцкімі гаспадаркамі, былі легізаваны практыкай барацьбы феадалаў за рабочыя рукі для каланізацыі ўладанняў і павышэння даходнасці маёнткаў. Большыя магчымасці па прыцягванню выхадцаў былі ў зямельных магнатаў. Іменна буйныя ўладанні ылучаюцца складанай структурай сялянскага надзелу, у якім грашоваабкладзеная доля мела вялікае значэнне ў гаспадарчым развіцці рэгіёна і сялянскіх гаспадарак. Пабуджальным матывам рухомасці сялянства ў паншчынных маёнтках выступаў рост нарміраваных прыватнаўласніцкіх павіннасцей, пазямельнага чын на фоне маёмаснай няроўнасці. I ў другой палавіне XVIII ст. была пастаянная праслойка немаёмаснага і беззямельнага сялянства, з якога фарміраваліся кадры наёмных работнікаў. Прыблізна 6% сялянства ў апошняй чвэрці XVIII ст. займалася рэгулярным адыходам на прамысловыя заработкі.

Уваход усходняй Беларусі ў склад Расійскай імперыі пашырыў рытарыяльныя рамкі міграцыйнай рухомасці насельніцтва. Уцёкі і пра- мысловы адыход сялян садзейнічалі культурнаму збліжэнню двух народаў, класаваму яднанню працоўных у барацьбе са сваімі прыгняталькамі.

Інстытут гісторыі АН БССР

Резюме

Освещаются формы и масштабы территориальных перемещений крестьянства на территории восточной белоруссии во второй половине XVIIIв. Отмечается значительная роль руских беглецов в росте городского населения. Бегство русских крестьян наряду с мобильностью местного крестьянства выступало одним из источников преобладания денежной ренты в государственных и магнатских имениях феодалов.

• Назад
• Вперёд