Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай

Подробности: Опубликовано: 24.01.2016 16:06; Автор: Анищенко Евгений Константинович; Просмотров: 2338

У гэтай кнізе змешчаны аўтарэферат дысертацыі на атрыманне вучонай ступені доктара гістарычных навук, якую аўтар абараніў у Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце імя Максіма Танка, а таксама дадатак, у якім змешчана ананімная экспертиза ВАКа

Яўген АНШЧАНКА

Палітычная гісторыя ў часы падзелу

Рэчы Паспалітай

Доктарская дысертацыя

Мінск

Выдавец В. Хурсік 2006

УДК 94(476)

ББК 63.3(4 Беи) А32

Дадзеная праца выканана аўтарам у аддзеле гісторыі Беларусі XIII--XVIIIстст.ДНУ «Інстытут гісторыі Нацыяпалънай акадэміі навук Беларусі».

Афіцыйныя апаненты: доктор гістарычных навукпрафесар Мікалай МіхайлавічЗабаўскі (БДПУ,кафедра тэорыі гісторыі і культуры),

прарэктар Брэсцкагадзяржаўнага універсітэта, доктар гістарычных навук,прафесар Андрэй Аляксапдравіч Гарбацкі, доктар гістарычных навук,

прафесарАляксей Фёдаравіч Вішнеўскі(акадэміяМУС, кафедра тэорыі і гісторыі дзяржавы і права).

Апаніруючая арганізацыя —

Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Я. Купалы

Анішчанка Я. К.

А32

Палітычная гіст. у часы падзелу Рэчы Паспалітай: Доктарская дысертацыя /Я. К Анішчанка.—Мін.:Выд .Хурсік,) 2006.—256 с.

ISBN 985-6718-35-Х

(с) Анішчанка Я. 2006

(с) Выдавец Хурсік В. 2006

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ..................................................................................................... 3

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДЫСЕРТАЦЫІ............................... 6

ГЛАВА 1. ГІСТАРЫЯГРАФІЧНЫ І КРЫНІЦАЗНАЎЧЫ АГЛЯД...... 15

1.1. Гістарыяграфічны агляд ............................................................ 15

1.2. Крыніцазнаўчы агляд.................................................................. 37

ГЛАВА 2. БЕЛАРУСКІЯ ЗЕМЛІ ПРЫ ПЕРШЫМ ПАДЗЕЛЕ

РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ ..................................................................... 44

2.1. Барацьба за гегемонію ў Літоўскай правінцыі......................... 44

2.2. Барская канфедэрацыя і замірэнне ВКЛ ...................................64

2.3. Легітымацыя першага падзелу. Сейм 1773—1775 гг. .............71

ГЛАВА 3. УЛАДКАВАННЕ БЕЛАРУСКІХ НАМЕСНІЦТВАЎ ............77

3.1. Арганізацыя кіравання і суда .....................................................77

3.2.Сацыяльная палітыка ўрада .................................................. .101

3.3. Яўрэі і прававы рэжым далучанай прасторы ..........................111

ГЛАВА 4. БЕЛАРУСКІЯ ЗЕМЛІ У ЧАС ДРУГОГА ПАДЗЕЛУ ..........119

4.1. Барацьба за справядлівасць у ВКЛ у 1776—1787 гг. .............119

4.2. Крах лагоднай рэвалюцыі. Сейм 1793 г. .................................132

4.3. Арганізацыя Мінскай губерні ..................................................140

ГЛАВА 5. ТРЭЦІ ПАДЗЕЛ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ І ЯГО

НАСТУПСТВЫ ......................................................................147

5.1. Паўстанне і вайна 1794 г. у Літоўскай правінцыі ..................147

5.2. Ажыццяўленне падзелу 1795 года на тэрыторыі ВКЛ ..........155

5.3. Намесніцтва Рэпніна. Слонімская губерня .............................160

ЗАКЛЮЧЭННЕ ..........................................................................................168

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ ........................................................174

Дадатак

Мішэлю Пліска прысвячаецца

УВОДЗІНЫ

Гісторыю любой краіны складаюць розныя сферы жыццядзейнасці насяляючых яе народаў, а таму вывучэнне іх традыцыйна афармляецца ў працах па сацыяльна-эканамічнай гісторыі горада, вёскі, грамадскай думкі, заканадаўства, гандлю і г.д.

Неад’емнай часткай сярод іх з’яўляецца палітычная гісторыя грамадства – арганізацыя і ўтрыманне дзяржаўных органаў улады, фарміраванне і кампетэнцыя кіраўнічых структур, формы і сродкі рэалізацыі імі ўнутранай і знешняй палітыкі краіны, адносіны паміж заканадаўчымі і выканаўчымі органамі ўлады, адносіны іх разам да недзяржаўных аб’яднанняў, рэгуляванне рознымі працэсамі і бакамі грамадскага жыцця, якое часам прыводзіць да радыкальных змен у правах, абавязках і свядомасці грамадзян.

У сферу палітычнай гісторыі ўваходзяць таксама ўзаемадачыненні дзяржаў з іх саперніцтвам за розныя сферы ўплыву.На скрыжаванні такіх міжнародных інтарэсаў у другой палове 18 ст. апынуліся беларускія землі. Вынікам глабальнага канфлікту стала знікненне цэлай еўрапейскай дзяржавы– Рэчы Паспалітай. Падзелы Рэчы Паспалітай паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй у 1772, 1793 і 1795 гг. азнаменаваліся двума ўзаемазвязанымі наступствамі.

Гэтыя падзелы не толькі кардынальна змянілі геапалітычную сітуацыю ў цэнтры Еўропы, але і пацягнулі за сабой новыя рэвізіі граніц дзяржаў усходнееўрапейскага рэгіёна на Венскім кангрэсе 1815 г. або ў выглядзе пакта Молатава-Рыбентропа 1939 г. Чарговыя ператасаванні суправаджаліся паўстаннямі 1830—1831, 1863—1864 гг., савецка-польскай вайной 1920—1921 гг. Яны ў сваю чаргу стварылі новыя балючыя напластаванні на фенамен падзелаў 18 ст., заснавалі пэўныя традыцыі пры выбары саюзнікаў і арыентацыі дзяржаў у сучасных інтэграцыйных працэсах, часам з улікам негатыўнай практыкі мінулых прэцэдэнтаў. Словам, падзелы 18 ст. так або інакш трапляюць у склад вызначальных падзей гісторыі ўсходнееўрапейскіх народаў, а таму застаюцца "вечна жывымі" тэмамі і праблемамі ў іх узаемаадносінах.

Вырашальніцай лёсу беларусаў пры падзелах аказалася імперская Расія, бо яны трапілі ў залежнасць ад гэтай дзяржавы. Падзелы адбыліся пачаргова. 3начыць, у прамежак паміж імі існавалі магчымасці альтэрнатыўнага развіцця падзей, не ў апошнюю чаргу звязаныя з гістарычнай традыцыяй барацьбы Вялікага княства Літоўскага за сваю аўтаномію ў Рэчы Паспалітай, якая магла быць выкарыстана для заваявання сапраўднай суверэннасці і незалежнасці княства. Са зменай дзяржаўнага падданства мянялася сукупнасць самаатаясамленняў жыхароў далучаных беларускіх зямель, утвараліся іншыя ўстойлівыя стэрэатыпы, якія проціпастаўляліся мінулай залежнасці на карысць справядлівасці або рэакцыйнасці падзеі. Дыскусіі наконт ролі падзелаў – далучэнняў у гісторыі Беларусі працягваюцца і дагэтуль.

У святле эпахальнай ролі падзелаў у беларускай гісторыі фундаментальнае значэнне набывае канцэптуальнае тлумачэнне іх прычын. Самая распаўсюджаная схема на гэты конт выражаецца тэрмінам анархія, у рамках якой апісваецца сукупнасць спрыяльных для агрэсіўных суседзяў асаблівасцяў сацыяльна-палітычнай будовы Рэчы Паспалітай. Цэнтральнае месца сярод іх адводзіцца выбарнасці каралёў, або адсутнасці моцнай цэнтральнай улады, і ліберум вета, або правіла аднагалоснага галасавання на шляхецкіх сеймах і сейміках, якое дазваляла зрываць іх, што і прыводзіла да стагнацыі ўсяго дзяржаўнага ладу. Гэтыя асаблівасці нярэдка і зараз выстаўляюцца сінонімам і павучальным урокам таго, што "неабмежаваная дэмакратыя" ўвогуле — "найгоршая форма кіравання краінай" і што эфектыўна толькі камандна-аўтарытарнае ўпраўленне.

Аднак шырока вядома, што апошні тып кіравання быў уласцівы самадзяржаўю Расіі, якое, тым не меней, пасля 1772 г. доўга і марудна ўкараняла унітарныя, агульнаімперскія парадкі на далучаных землях. Па-другое, у гісторыі гібелі Рэчы Паспалітай адмоўная роля згаданых фундаментальных прынцыпаў шляхецкай дэмакратыі выводзіцца звычайна з канца 16 ст. або аб’яднання Кароны і ВКЛ у рэспубліку. Тым не меней, Рэч Паспалітая да свайго скону існавала і трымалася на згаданых асновах і асаблівасцях. Больш таго, у перыяд падзелаў сеймы і сеймікі функцыяніравалі ў розным выглядзе, што ніяк не ўпісваецца ў канву так званай анархіі. А гэта азначае, што гібель рэспублікі трэба тлумачыць у рамках іншай, больш лагічнай канцэпцыі.

Такую канцэптуальную мадэль дысертант прапануе пад назвай гегеманізм. Сутнасць яе выражаецца ў спалучэнні барацьбы за гегемонію ў Рэчы Паспалітай пэўных магнацкіх колаў з такой жа прагай дамінавання тут найбольш агрэсіўных суседзяў. Выкладзена яна ў працы аўтара "Беларусь у часы Кацярыны II", а яе канкрэтна-гістарычнае аблічча прадстаўлена ў манаграфіі "Інкарпарацыя".

Такім чынам, сухі пералік складаных праблем вакол прычын і вынікаў падзелаў – далучэнняў паказвае неабходнасць аддзяліць іх фактычную прыроду ад наступных напластаванняў і кан'юнктурных інтэрпрэтацый. А для гэтага патрабуецца канкрэтна-гістарычны аналіз з прымяненнем максімальна шырокага кола першакрыніц.

Прасторавае ўяўленне аб кожным расчляненні тэрыторыі ВКЛ у межах сучаснай Беларусі і, адпаведна з гэтым, паступовым прырашчэнні прасторы Расійскай імперыі за кошт беларускіх зямель прадстаўлена дысертантам у арыгінальнай карце "Беларусь у другой палове ХVIII ст.", змешчанай у Нацыянальным атласе Беларусі [Мн.: РУП Белкартаграфія, 2002]. Гэта дазваляе зараз пазбегнуць падрабязнага ачэрчвання тэрытарыяльна-адміністрацыйных адзінак ВКЛ, якія цалкам або часткамі траплялі ў склад імперыі па меры яе ўзбуйнення. Дастаткова заўважыць, што ў межы сучаснай Беларусі так або інакш трапляюць 16 тэрытарыяльна-адміністрацыйных адзінак ВКЛ з цэнтрамі ў Ашмянах, Браславе, Брэсце, Віцебску, Ваўкавыску, Гродна, Лідзе, Мінску, Мазыры, Мсціславе, Навагрудку, Оршы, Пінску, Полацку, Рэчыцы і Слоніме.

Нарэшце, аб'ект даследавання замыкаецца межамі сучаснай Беларусі, у сувязі з чым назва Беларусь не атаесамляецца з ВКЛ. Гэта апраўдана і тым, што ў публічна-прававых актах разглядаемага перыяду ВКЛ афіцыйна называецца таксама "Літоўскай правінцыяй, правінцыяй ВКЛ, Літвой" незалежна ад геаграфіі складаючых яе рэгіёнаў. У сувязі з гэтым ВКЛ у працы часта замяняецца тэрмінамі княства, Літва. Згодна з прынятай сярод рознамоўных даследчыкаў традыцыяй, афіцыйныя структуры і асобы пэўных дзяржаў (Расійская імперыя, Прускае каралеўства і г.д.) абазначаюцца назвамі гэтых дзяржаў – Расія, Прусія і г.д.

За ніжнюю граніцу разглядаемых падзей узяты час Сямігадовай вайны (1756—1763 гг.), якая абазначыла кола будучых удзельнікаў падзелаў (Прусія, Аўстрыя, Расія) з улікам невырашанасці тады паміж імі сваіх экспансіянісцкіх інтарэсаў, у тым ліку і за кошт Рэчы Паспалітай. Даследаванне завяршаецца смерцю расійскай імператрыцы Кацярыны II (1796 г.), што супадае з поўным пераходам беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі і ўвашэсцем на трон Паўла I, які значна скарэкціраваў урадавую палітыку самадзяржаўя.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДЫСЕРТАЦЫІ

Актуальнасць тэмы дысертацыі. Фундаментальная роля падзелаў у гісторыі ўсходнееўрапейскіх народаў вызначаецца пастаянным ростам рознамоўных публікацый спецыяльнага і папулярнага жанру наконт умоў знікнення Рэчы Паспалітай, рэцыдываў яе адраджэння ў выглядзе польскага пытання ў падзеях 19 ст.

Падзелы прадэманстравалі гістарычны прэцэдэнт таго, калі адны дзяржавы дабіваліся ўласных гегеманісцкіх мэтаў пры пасіўнасці іншых, у выніку чаго самі раўнадушныя назіральнікі апынуліся заложнікамі новага правапарадку. Асаблівую вастрыню мінулае набыло ў практыцы польска-расійскіх стасункаў, у якіх беларускія землі аказаліся аб'ектам саперніцтва і падпарадкавання. З улікам гэтага беларусам давялося ісці цяжкім і марудным шляхам фарміравання нацыянальнай самасвядомасці да свайго дзяржаўнага самавызначэння, каб выбіцца з паднявольнага становішча пад дыктатам таго ці іншага суседа.

Паколькі беларускія землі пад час падзелаў пераходзілі са складу Рэчы Паспалітай у падпарадкаванне Расійскай імперыі, то гэты працэс у літаратуры размежаваны на проціпастаўленне ўласнай гісторыі Беларусі да і пасля падзелаў. Гэты пераход трапіў у кантэкст навуковай палемікі вакол пытанняў абумоўленасці і наступстваў змены залежнасці, адказнасці за гэта ініцыятараў і іх саюзнікаў. Водгукі драматычнай падзеі 18 ст. дагэтуль прарываюцца ў навуцы ў выглядзе творчых дыскусій, а то і проста горкіх узаемаабвінавачванняў. Пры гэтым даследчыкі імкнуцца апраўдаць паводзіны сваёй дзяржавы і спіхнуць адказнасць на іншую або разглядаць гісторыю Беларусі абавязкова ў сферы сваіх выключных нацыянальных інтарэсаў і кампетэнцыі.

Падобныя дыскусіі часта абрамляюцца палітыка-ідэалагічнымі пастулатамі аб прагрэсіўнасці і рэакцыйнасці здарэння або павучальным маралізаваннем адносна несумяшчальнасці рэспубліканскага і абсалютысцкага рэжымаў. У сувязі з гэтым даследаванні падзелаў – далучэнняў міжволі трапляюць у кан'юнктуру сучаснай палітычнай барацьбы. Можна прывесці многа сцвярджэнняў розных аўтараў, сутнасць якіх адна: падзеі канца 18 ст. яскрава паказваюць, што добраахвотнае адмаўленне ад суверэнітэту, рабалепнае падпарадкоўванне чужой сіле па-ранейшаму абумоўлівае амаль усё негатыўнае ў сучасным жыцці беларусаў. І наадварот, процілеглы палітычны лагер бярэ гісторыю падзелаў у якасці доказу згубнасці выбарна-дэмакратычнага шляху самаразвіцця.

Такім чынам, падзелы 1772—1795 гг. неад'емныя ад прадуктыўнага аналізу пытанняў пераемнасці ў эканамічным і сацыяльна-палітычным становішчы беларусаў пад рознымі ўрадамі і грамадскім ладам, паднявольнага або добраахвотнага характара змены імі сваёй залежнасці. Пры вырашэнні гэтых пытанняў можна адмыслова заняцца пошукамі праяў нацыянальна-беларускага духу або ідэі ў згаданых працэсах падобна таму, як у свой час савецкія гісторыкі шукалі зародкі прагрэсіўнага капіталізму ў нарастанні колькасных паказчыкаў статыстыкі. Параўнанне эканамічнага становішча беларусаў у складзе Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі пад уплывам падзелаў, між іншым, вымагае папярэдняга крыніцазнаўчага аналізу дадзеных па метралогіі, зусім не аднастайных паміж сабой. Аднак адпаведная галіна гістарычных ведаў практычна не распрацавана ў беларускай навуцы, што стрымлівае ўсебаковую і паўнавартую ацэнку згаданых перамен.

Абазначаныя праблемныя блокі пытанняў патрабуюць свайго рознабаковага даследавання не проста ў гістарычнай рэтраспектыве, а менавіта ў якасці спецыяльнага аналізу прычын, падзей і наступстваў падзелаў – далучэнняў. Дадзеная праца нацэлена на тое, каб паглядзець на падзелы ва ўзаемасувязі з сацыяльна-палітычнымі працэсамі ўнутры ВКЛ, большасць прасторы якога займалі якраз землі сучаснай Беларусі. У гэтым значэнні дысертацыя прэтэндуе стаць у гістарыяграфіі першай спробай такога аналізу. Пры гэтым дысертант не імкнецца перабольшваць уласную аб'ектыўнасць і ўсебаковасць з-за яснага разумення бясконцасці навуковага пазнання рэчаіснасці ў залежнасці ад стану і вывучанасці гістарычных крыніц.

Сувязь працы з буйнымі навуковымі праграмамі і тэмамі. Дысертацыя з'яўляецца ініцыятыўнай працай аўтара, якая выконвалася ў рамках калектыўнай тэмы аддзела гісторыі Беларусі 13—18 стст. Інстытута гісторыі НАН Беларусі пад назвай "Вялікае княства Літоўскае ў кантэксце еўрапейскай гісторыі ХIII—ХVIII стст." (пастанова прэзідыума НАН Беларусі ад 3.07.2001 г., № 94). Тэма перааформлена ў 2003 г. у рамках дзяржаўнай праграмы фундаментальных даследаванняў за № 20021029 пад назвай "Даследаванне літаратуры, мастацтва, фальклору, этнакультурных традыцый Беларусі ў кантэксце славянскіх культур, еўрапейскай цывілізацыі, глабальнага развіцця і этнаканфесійных працэсаў у сучасным свеце (гісторыя і культура)".

Мэта і задачы даследавання. Аўтар ставіў сваёй мэтай раскрыць палітычную абстаноўку і механізмы падпарадкавання беларускіх зямель ВКЛ уладзе Расійскай імперыі ў ходзе трох падзелаў Рэчы Паспалітай. Для дасягнення названай мэты былі пастаўлены наступныя задачы:

1. Акрэсліць стратэгічныя інтарэсы расійскай палітыкі ў Рэчы Паспалітай разам з тлумачэннем матываў адступлення Расіі ад свайго дамінавання тут пры кожным падзеле.

2. Вызначыць месца беларускіх зямель ВКЛ у кантэксце падзелаў Рэчы Паспалітай і пад час падпарадкавання расійскім уладам.

З. Раскрыць пазіцыю шляхты ВКЛ у адносінах да падзелаў – далучэнняў, асабліва ў святле дзейнасці сеймаў і сеймікаў.

4. Высветліць эфектыўнасць заканадаўчых і ўзброеных спроб шляхты ВКЛ захаваць існуючы лад Рэчы Паспалітай і ўласнае становішча ў ім.

5. Вызначыць агульнае і спецыфічнае пры інкарпарацыі беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі пры кожным падзеле.

6. Акрэсліць прававы статус далучаных зямель у святле першых мерапрыемстваў новай улады і даць іх характарыстыку.

Аб'ект і прадмет даследавання. Даследуецца ўзаемасувязь падзелаў Рэчы Паспалітай з далучэннем (інкарпарацыяй) беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі, што ў выніку павінна вызначыць уплыў кожнай з гэтых дзвюх выключных падзей на агульны характар і дынаміку гістарычнага працэсу, высветліць паасобку іх канкрэтна-гістарычны змест і галоўныя наступствы. Такі падыход дазваляе таксама ўбачыць эфектыўнасць ажыццяўлення прапагандысцкіх намераў урадаў і асобных палітыкаў адпаведнага перыяду. Прадметам працы з'яўляюцца сацыяльна-палітычныя працэсы і з’явы на беларускіх землях ВКЛ пры іх пачарговым уключэнні ў Расійскую імперыю пад час падзелаў Рэчы Паспалітай. Дадзены падыход нацэлены на стварэнне праўдзівай панарамы палітычнага жыцця краіны пад уздзеяннем розных унутраных і знешніх фактараў. У рэшце рэшт, без уліку палітычнай гісторыі немагчыма скласці цэласнае ўяўленне аб жыцці народа нават у такіх дастаткова вывучаных яго сферах, як сацыяльна-эканамічная гісторыя горада, вёскі, асветы і г.д.

Гіпотэза. Гістараграфічная традыцыя звычайна выводзіць скон Рэчы Паспалітай з базавых прынцыпаў і інстытутаў шляхецкай дэмакратыі (выбару каралёў і вольнага галасавання), якія амаль што з канца 16 ст. піхалі рэспубліку да гібелі пад уплывам агрэсіўных суседзяў. Калі пры даследаванні высветліцца, што гэтыя прынцыпы і інстытуты функцыяніравалі пад час падзелаў і імі карысталіся гэтыя суседзі, тады гібель Рэчы Паспалітай трэба апісваць у рамках іншай канцэпцыі. Такую тлумачальную мадэль дысертант выражае тэрмінам гегеманізм. Упершыню яна сфармулявана ў працы аўтара “Беларусь у часы Кацярыны ІІ” (Мінск, 1998), а яе канкрэтна-гістарычнае аблічча разгорнута ў дадзеным даследаванні. Кароткая яе сутнасць заключаецца ў наступным.

Магнацкія колы Рэчы Паспалітай у барацьбе за выбарны пасад караля і каб не дапусціць сапернікаў узурпіраваць уладу, замацаваўшы яе ў выглядзе дынастычнай манархіі, былі зацікаўлены ў нязменнасці існуючага ладу. Пры неабходнасці яны звярталіся за знешняй дапамогай ў імя захавання шляхецкай вольнасці (“анархіі”) або так званага безуладдзя. Становішча гэтай “анархіі” дазваляла іншаземным дзяржавам пад сцягам абароны рэспубліканскіх свабод, прымірэння варагуючых бакоў і падтрымкі пацярпелых замацоўваць і падтрымліваць свой пераважны ўплыў у рэспубліцы. Гэтая прага да гегемоніі ў краіне і сплятала ў адзін клубок розных інтрыганаў, вынікам чаго стала палітычнае бяссілле Рэчы Паспалітай і яе падзелы паміж экспансіўнымі суседзямі.

Метадалогія і метады праведзенага даследавання. Пры распрацоўцы тэмы аўтар кіраваўся прынцыпамі гістарызму і аб’ектыўнасці для атрымання навукова-абгрунтаваных вывадаў. Гэта дапамагло ўзнавіць гістарычныя падзеі сістэматычна, паслядоўна, у іх узаемаабумоўленасці. Так, палітычнае жыццё разглядалася ў тых яго праявах, якія дазвалялі звязаць разнастайныя факты і падзеі ў пэўнай паслядоўнасці і залежнасці. Пры гэтым прасочвалася дынаміка якасных змен урадавай палітыкі Расіі па яе адпаведных накірунках і рэакцыя на гэта беларускіх насельнікаў рознай станавай прыналежнасці. І наадварот, дабірацца да сапраўднай рэчаіснасці часта даводзілася праз тэндэнцыйную яе ацэнку сучаснікамі і ўдзельнікамі, якія самі часта арыентаваліся на чуткі і дэзінфармацыю.

Гэта асабліва выразна прасочваецца пры аналізе ваенных сутычак бакоў, пры разглядзе праграм сеймікаў, палітыкі ўрадавых структур і Расіі і Рэчы Паспалітай, якія аднолькава часта імкнуліся хаваць свае сапраўдныя намеры і падаваць іх у якасці “патрыятычных”, міратворчых, справядлівых у імя інтарэсаў народа.

Таму пры выбары метадаў даследавання дысертант арыентаваўся ў першую чаргу на канкрэтна-гістарычны і рознабаковы аналіз сукупнасці фактаў. З-за гэтага падзеі разглядаюцца ў іх фактычна-храналагічнай дынаміцы і толькі пасля іх разгляду аўтар робіць уласныя вывады. Рэалізацыі згаданых прынцыпаў дапамагло ўжыванне шэрагу метадаў гістарычнага пазнання – гісторыка-сістэмнага, гісторыка-генетычнага, статыстычнага, картаграфічнага, а таксама агульналагічных (параўнанне, аналіз, сінтэз і г.д.).

Без гісторыка-генетычнага метаду, к прыкладу, немагчыма дайсці да вытокаў няўдач акружэння Кацярыны ІІ у справе добраахвотнага абарачэння сялянскай масы уніятаў у праваслаўе, што прарывалася канфліктамі з мясцовым панствам і шляхтай. Статыстычны метад скарыстоўваўся пераважна ў ілюстрацыйных мэтах, а таму колькаснаму аналізу падвяргаліся толькі адпавядаючыя задачам працы паказчыкі. Адпаведныя табліцы ў дысертацыі не прыводзяцца, паколькі яны ўжо ўведзены ў навуковае карыстанне ў ранейшых публікацыях аўтара.

Тое ж самае можна сказаць і адносна інтэрпрэтацыі багатай дакументальнай спадчыны пра паўстанне 1794 г. на беларускай зямлі. Папярэдняй іх публікацыяй ва ўласным перакладзе і апрацоўцы аўтар стараўся прадэманстраваць сапраўднае аблічча адпаведнай падзеі ў першакрыніцах насуперак яе беспадстаўных інтэрпрэтацый. Археаграфічныя намаганні аўтара-рэдактара ў гэтым плане павінны ўпэўніць у абгрунтаванасці яго ўласных заключэнняў адносна гэтага паўстання і дапамагчы чытачу самастойна вызначыцца адносна гэтай падзеі, як прычыны гістарычных з'яў.

Нарэшце, картаграфічны метад прыменены, у сілу яго спецыфічнасці, на арыгінальных картах агульна-агляднага характару. Імі забяспечаны амаль усе асноўныя публікацыі аўтара, якія ляглі ў аснову дадзенага даследавання. Словам, пастаўленыя ў працы задачы дысертант імкнуўся забяспечыць максімальным ахопам сродкаў, якія б дапамаглі яму прадуктыўна адлюстраваць пачатак, ход і вынікі галоўных падзей палітычнай гісторыі Айчыны ў другой палове 18 ст.

Навуковая навізна і значнасць атрыманых вынікаў. Сукупнасцю надрукаваных прац аўтар упершыню ў гістарыяграфіі, у тым ліку і айчыннай, прадстаўляе панараму канкрэтна-гістарычных абставін, рухаючых сіл і механізму далучэння беларускіх зямель ВКЛ да Расійскай імперыі ў ходзе і па выніках усіх падзелаў Рэчы Паспалітай. У працы па-наватарску вызначаецца месца беларускіх зямель у кантэксце фактараў скону рэспублікі, суадносіны паміж заканадаўчымі і ўзброенымі спробамі выратаваць краіну, эвалюцыя сацыяльна-палітычных праграм сеймікаў шляхты ВКЛ у святле адказнасці ўсёй шляхецкай супольнасці за гібель рэспублікі, акрэсліваецца персанальнае кола і матывы здрадніцтва арыстакратыі ВКЛ, на дакументальнай аснове абвяргаюцца як беспадстаўныя сцвярджэнні аб радыкалізме паўстання 1794 г. у ВКЛ і даецца новая трактоўка прычын часовага канфлікту сярод яго кіраўніцтва. Таксама ўпершыню дысідэнцкае пытанне ў палітыцы Расіі звязваецца з вырашэннем у яго рэчышчы лёсу уніятаў, неад'емнага ад прадастаўлення прыгоннаму сялянству грамадзянскіх правоў нароўні з іншаверцамі. Упершыню даецца сістэмны аналіз першых мерапрыемстваў царскай Расіі на набытых землях па выніках кожнага падзелу і дэманструецца іх пераемнасць і спецыфіка. Таксама ўпершыню выяўляецца сукупнасць фактараў пры ўвядзенні мяжы аселасці яўрэяў і роля вінакурэння (прапінацыі) у прыданні асобна-прывілеяванага статуса далучаным землям пры ўладкаванні іх на агульнаімперскі ўзор.

Даследаванне пабудавана пераважна на малавядомых і ўпершыню ўводзімых у навуковае карыстанне архіўных матэрыялах, якія дазваляюць аўтару карэкціраваць існуючыя ў гістарыяграфіі канцэпцыі і палажэнні па разглядаемых пытаннях. З улікам гэтых першакрыніц аўтар прапануе замяніць нелагічную канцэпцыю анархіі пры тлумачэнні скону і падзелаў Рэчы Паспалітай канцэпцыяй гегеманізму, як больш адпавядаючую рэчаіснасці.

Практычная значнасць атрыманых вынікаў ужо ўвасобілася ў выкарыстанні зробленага аўтарам у працах іншых даследчыкаў і папулярызатараў адпаведнага перыяду айчыннай гісторыі (зборнікі серыі "Памяць", П.Г. Чыгрынаў "Очерки истории Беларуси", Мн., 2000; Г. Сагановіч "Нарыс гісторыі Беларусі", Мн., 2001; Д.Д. Кліер "Россия собирает своих евреев", М.-Иерусалим, 2000 і інш.). Факталагічная аснова і палажэнні працы аўтара могуць быць скіраваны на паглыбленне спецыяльных даследаванняў па адпаведнаму перыяду беларускай гісторыі, гэтак жа як і выкарыстоўвацца ў выхаваўча-дыдактычным плане. Публікацыі аўтарам арыгінальных дакументаў часу дазволяць шырокаму чытачу праверыць грунтоўнасць вывадаў гісторыкаў і самастойна вызначыцца адносна іх праўдзівасці і адпаведнасці рэчаіснасці.

Асноўныя палажэнні дысертацыі, якія выносяцца на абарону:

1. Дактрына аб анархіі Рэчы Паспалітай нелагічна і абстрактна тлумачыць гібель гэтай дзяржавы. Яе неправамернасць даказваецца функцыянаваннем сеймаў і сеймікаў без іх зрыву славутым адзінагалоссем пад час саміх падзелаў краіны.

Да ліквідацыі Рэчы Паспалітай разам з ВКЛ прывяла сукупнасць прычын, якія можна выразіць тэрмінам гегеманізм або спалучэннем барацьбы за гегемонію ў краіне пэўных магнацкіх колаў з такой жа прагай дамінавання тут найбольш агрэсіўных суседніх дзяржаў.

2. Стратэгічнай мэтай расійскай палітыкі ў Рэчы Паспалітай з часу Сямігадовай вайны было замацаванне і падтрыманне тут свайго выключнага дамінавання пад зачэпкай абароны ахвяр рэлігійнай дыскрымінацыі і прымірэння варагуючых магнацкіх кланаў у іх уласнай барацьбе за гегемонію ў рэспубліцы.

Стрыжнем дысідэнцкай справы з'яўлялася ўраўноўванне прыгонных сялян-уніятаў разам з усімі іншавернікамі рэспублікі, чаго пабаяліся аднолькава выконваць улады Рэчы Паспалітай і Расіі.

3. Вузкасць сацыяльнай апоры і ненадзейнасць палітычных саюзнікаў прымушалі Расію тасаваць партыю прыхільнікаў свайго ўплыву і падтрымліваць зброяй сваю гарантыю існуючага ладу. Бясплённасць такой палітыкі ў сваю чаргу прымусілі Расію паслядоўна адмовіцца ад аховы тэрытарыяльнай цэласнасці рэспублікі.

4. У міжнародным аспекце манархія Расіі нясе галоўную адказнасць за расчляненне Рэчы Паспалітай разам з арыстакратыяй рэспублікі. Канкрэтны механізм працэдуры падзелаў ажыццяўляўся паэтапна:

– патаемная змова з зацікаўленымі дзяржавамі для прадухілення
ўзаемнай вайны і для ўраўнаважання захопаў;

– сакрэтныя дамоўленасці з шляхецкай элітай адносна ўзаемных
абавязацельстваў;

– прэвентыўнае ўвядзенне акупацыйных войскаў для вынішчэння ўзброенага супраціўлення;

– фарміраванне лаяльных шляхецкіх канфедэрацый з сартыроўкай
іх удзельнікаў на сяброў і ворагаў;

– скліканне сеймаў і сеймікаў пад вузлом канфедэрацый для атрымання падтрымкі шляхецкіх мас;

– вылучэнне пад дыктатам зброі і большасці галасоў упаўнаважанай дэлегацыі сейма для ўхвалення ўмоў падзелаў;

– закулісныя перамовы з сеймавай дэлегацыяй пад абяцанне сеймуючым паслам самастойна ўладкаваць будову рэштак рэспублікі;

– урачыстая і афіцыйная легітымацыя ўмоў падзелу для пераканання ў справядлівасці і добраахвотнасці падзеі з прысягай на новае
падданства жыхароў далучаных зямель у гэтых жа прапагандысцкіх мэтах.

5. Прарасійскую партыю сярод шляхты ВКЛ фарміравалі неманалітныя арыстакратычныя колы, зацікаўленыя ў нязменнасці існуючага ладу, у матэрыяльнай карысці ад кватэравання расійскіх войскаў і іх дапамозе ў перамозе над сапернікамі.

Шляхта ўсведамляла ВКЛ у якасці правінцыі або неад'емнай часткі адзінай рэспублікі без спроб адасаблення княства ў якасці суверэннай дзяржавы. Часовыя канфлікты яе з Каронай не прычыніліся да скону супольнай дзяржавы.

Шансы для самадзяржаўнага развіцця рэспублікі пад час Барскай канфедэрацыі і заканадаўчага рэфармавання яе ў перыяд 1776—1792 гг. былі правалены ўнутрышляхецкім расколам і спекуляцыяй унутраных і знешніх кансерватараў на саслоўна-каставых прымхах усёй шляхты.

6. Паўстанне 1794 г. у ВКЛ не мела рысаў нацыянальна-беларускага вызваленчага руху, і яно радыкальна не адрознівалася ад скаардынаваных дзеянняў з паплечнікамі ў Кароне. Радыкальны яе імідж створаны павешаннем гетмана Ш. Касакоўскага, а не прапагандысцкімі лозунгамі.

7. Імперская Расія далучала да сябе загадзя акупіраваныя землі ВКЛ без гісторыка-дакументальнага абгрунтавання спадкаемства на іх. Між іншым, гэта абумоўлена няўдачай добраахвотнай канверсіі уніятаў у праваслаўе для доказу правоў на далучаныя землі.

Пры першым падзеле Рэчы Паспалітай расійская дыпламатыя кіравалася атрыманнем зямель у кошт кампенсацыі за безвыніковыя траты на падтрыманне свайго выключнага ўплыву. На другі падзел Расію штурхала пагроза ад некантралюемых змен у рэспубліцы. Апошні падзел быў ажыццёўлены ў выглядзе адкрытай узброенай анексіі.

8. Кожнае далучэнне адарваных зямель пачыналася з уніфікацыі адміністрацыйнага кіравання, укаранення вярхоўнай юрысдыкцыі царызму, селектыўнага секвестру ўладанняў і сартыроўкі шляхты на падставе рэвізскага цэнзу, захавання існуючай саслоўнай структуры, замены спаборніцкай сістэмы судаводства на прыказную.

Больш выразна русіфікацыйны характар сваіх мерапрыемстваў царызм прадэманстраваў на тэрыторыі першага падзелу ў выглядзе Генеральнага межавання фактычнага землеўладання, нежаданні адкрыта прызнаць правадзейнасць Статута ВКЛ, у спробах напрамую распараджацца прыгоннымі праз іх рэлігійную канверсію.

9. Далучаныя землі захавалі ў імперыі статус прывілеяваных тэрыторый, у выніку чаго іх сацыяльна-юрыдычная уніфікацыя з унутранымі губернямі Расіі расцягнулася ў марудны працэс. Не ў апошнюю чаргу гэты статус абумоўлены адмоўным стаўленнем улад да яўрэяў і вольнай прапінацыі на далучанай тэрыторыі.

Асабісты ўклад суіскальніка. Увесь аб'ём даследавання па тэме дысертацыі выкананы аўтарам самастойна на аснове сістэматызацыі, абагульнення і публікацыі пераважна малавядомых архіўных матэрыялаў з улікам набыткаў гістарыяграфіі. Апублікаваныя вынікі працы аўтара ахопліваюць вызначальны перыяд айчыннай гісторыі і прэтэндуюць стаць наватарскімі па многіх разглядаемых пытаннях.

Апрабацыя вынікаў дысертацыі. Асобныя сюжэты прадстаўленай працы дакладаліся аўтарам на 2 міжнародных сімпозіумах гісторыкаў, 7 міжнародных навуковых канферэнцыях, 2 рэспубліканскіх навукова-метадычных і 3 рэспубліканскіх навуковых канферэнцыях. Прасторавае ўяўленне аб прынцыповых момантах тэмы адлюстравана аўтарам у выглядзе карт, выдадзеных у рамках уласных манаграфій, у складзе "Энцыклапедыі гісторыі Беларусі" і "Нацыянальнага атласа Беларусі".

Апублікаванасць вынікаў даследавання адлюстравана ў выглядзе 3 зборнікаў дакументаў без сааўтарства (агульны аб'ём 29,7 арк.), 6 манаграфій (агульны аб'ём 62,5 арк.), 170 артыкулаў (агульны аб'ём 28,2 арк., у тым ліку – 8 у зборніках, 39 - у часопісах, 3 - у зборніках рэспубл. і міжнародн. канферэнцый, 120 – у энцыклапедычных выданнях).

Структура і аб'ём дысертацыі. Дысертацыя выканана пераважна на падставе абагульнення апублікаваных манаграфій аўтара. Яна складаецца з уводзін, агульнай характарыстыкі, пяці глаў, заключэння, спіса выкарыстаных крыніц і літаратуры (332 найменняў). Мерапрыемствы царскага ўрада па меры далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі разглядаюцца ў структуры працы ў поўнай адпаведнасці з храналагічным аналізам аб'екта і прадмета тэмы. Тэкст працы складае 190 старонак, з якіх 17 старонак прыпадае на спiс крыніц і літаратуры.

ОТЗЫВ ЭКСПЕРТА

на докторскую диссертацию

Анищенко Евгения Константиновича

“Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай”

Актуальность темы диссертации и цель исследования.

На актуальность темы исследования указывает само название диссертации Е. К. Анищенко. Безусловно, существующая обширная литература по периоду разделов Речи Посполитой базируется на большом количестве источников и достаточно полно отражает целый спектр вопросов, касающихся этого драматического этапа в истории европейских народов. Тем не менее, как справедливо отмечает диссертант, многие исследования историков разных эпох и государств не лишены определенных конъюнктурных напластований и искусственных интепретаций.

Поэтому объективное исследование данной проблемы в ее исторической ретроспективе (а в данном случае одного из наименее изученных аспектов–политической истории Беларуси указанного периода) остается актуальным и можно положительно оценить стремление автора внести свой вклад в его разработку.

В то же время Е. К. Анищенко акцентирует внимание на том, что события конца 18 в. “заснавалі пэўныя традыцыі пры выбары саюзнікаў і арыентацыі ў сучасных інтэграцыйных працэсах. ..У навуцы існуюць нават сцвярджэнні, што падзелы 18 ст. залажылі асновы суверэнітэта сучаснай Беларусі. Таму прадстаўляецца важным аддзяліць фактычную прыроду падзелаў–далучэнняў ад іх розных напластаванняў, а тым больш штучных інтэрпрэтацый”(автореф., с. 1). Вполне очевидно намерение автора не только связать политическое развитие белорусских земель, находившихся в составе ВКЛ и Речи Посполитой и инкорпорированных в конце 18 ст. в состав Российской империи, с соверменной политической ситуацией, но и сделать на этот счет собственные выводы. Хотя в обосновании актуальности темы в диссертации сам автор в отличие от автореферата утверждает:”дадзеная праца нацэлена на тое, каб паглядзець на падзелы ва ўзаемасувязі з сацыяльна–палітычнымі працэсамі ўнутры ВКЛ, большасць прасторы якога займалі якраз землі сучаснай Беларусі” (дисс. С. 7). Это утверждение согласуется с целью исследования, хотя она звучит более узко: “раскрыць палітычную абстаноўку і механізм падпарадкавання беларускіх зямель ВКЛ уладзе Расійскай імперыі ў ходзе трох падзелаў Рэчы Паспалітай” (автореф. С. 1; дисс. С. 7; подчеркнуто экспертом).

Степень новизны результатов, научных положений, выносимых на защиту вытекает из характера решения поставленных задач исследования, фактологической базы и историографических наработок, на которые опирался диссертант.

Характер решения поставленных задач подчине авторской гипотезе. В автореферате суть данной гипотезы не раскрывается, а лишь указано, что в историографии принято выводить упадок и разделы Речи Посполитой из ее анархии “або згубнай ролі выбарнасці заканадаўчай і выканаўчай улады”. В то же время “...гібель краіны трэба тлумачыць у рамках іншай канэпцыі, больш адпавядаючай рэчаіснасці. Такую канцэпцыю дысертант фармуліруе тэрмінам гегеманізм” (автореф. С. 2). В диссертации суть гипотезы определяется желанием магнатских кругов внутри страны «захавання шляхецкай вольнасці («анархіі») або так званага безуладдзя”, что в свою очередь “...дазваляла іншаземным дзяржавам пад сцягам абароны рэспубліканскіх свабод, прымірэння варагуючых бакоў...замацоўваць і падтрымліваць свой пераважны уплыў у рэспубліцы. Гэтая прага да гагемоніі ў краіне і сплятала ў адзін клубок розных інтрыганаў, вынікам чаго стала палітычнае бяссілле Рэчы Паспалітай і яе падзелы паміж экспансіўнымі суседзямі” (дисс. С. 9; подчеркнуто экспертом).

Сформулированные задачи исследования сводятся к определению стратегических интересов России (!) в Речи Посполитой и позици шляхты ВКЛ в отношении ее разделов (3, 4; подчеркнуто экспертом). Попутно предполагается выяснить специфику поэтапной инкопорации белорусских земель в состав Российской империи, обозначить место и определить правовой статус присоединенных территорий в свете первых мероприятий новой власти (2, 5. 6).

Для решения этих задач автор использует обширную источниковую базу, представленную различными материалами, преимущественно собранными им в российских архивах (Архив внешней политики Российской империи; Российский государственный архив древних актов; Российский государственный военно-исторический архив; Российский исторический архив; рукописные собрания Российской государственной библиотеки и Государственного исторического музея в Москве), а также Национальном историческом архиве Беларуси. Е. К. Анищенко впервые введен в научный оборот ряд документов царской дипломатии, касающихся существа диссидентского вопроса и задач разделов Речи Посполитой, а также материалы, освещающие военно-силовую сторону российской политики, внутреннюю политику царизма на присоединенных землях. Материалы Национального исторического архива Беларуси послужили рассмотрению вопросов, связанных с деятельностью сеймиков, конфедераций ВКЛ, а также укоренением российской администрации и реорганизацией судоводства на присоединенных землях.

Исходя из поставленных задач и учитывая наработки историографии в ибранном направлении исследования, автор опираясь на указанные источники получил ряд результатов и сформулировал положения, выносимые им на защиту.

Е. К. Анищенко в соответствии с его гипотезой получены два блока результатов. В первом из них определены движущие силы и рассмотрена процедура присоединения белорусских земель ВКЛ к Российской империи в ходе и по результатам всех разделов Речи Посполитой. Установлена ответственность аристократии и шляхты ВКЛ за провал законодательных и вооруженных попыток сохранить существующее государство. По-новому обосновывается содержательная сторона диссидентского вопроса и трактуются причины временного конфликта внутри руководства восстанием 1794 г. Второй блок представлен анализом первых мероприятий Российской империи на присоединяемых поэтапно землях. Особое внимание уделено установлению черты оседлости евреев и отношению к ним царского правительства.

Полученные результаты легли в основу положений, выносимых на защиту. Главным их них согласно гипотезе Е. К. Анищенко является замена доктрины аб анархии Речи Посполитой приведшей к ее гибели, как не состоятельной, концепцией гегемонии (или стремления к ней) внутренних (магнатерия) и внешних (Россия) агрессоров. Стратегией российской политики в Речи Посполитой являлось внедрение и закрепление здесь своего исключительного доминирования со времен Семилетней войны. В качестве тактических приемов использовались диссидентский вопрос, политика примирения враждующих магнатских кланов, военное вмешательство. Фактическим поэтапным разделам территории Речи Посполитой предшествовал ряд отработанных мероприятий (секретные переговоры с заинтересованными государствами, магнатскими группировками, подавление вооруженного сопротивления шляхетских конфедераций, создание лояльных конфедераций и сеймовых делегаций для утверждения условий разделов). Своекорыстие и предательство в аристократических кругах, раскол внутри шляхты, предпочтение сословно–кастовых устоев возможности завоевания суверенитета ВКЛ способствовали гибели Речи Посполитой и инкорпорации белорусских земель Российской империей (и здесь Е. К. Анищенко не замечает, что перечисленные им причины указывают на анархический характер ситуации в стране). Автор диссертации называет Россию главным ответчиком за разделы Речи Посполитой, т. к. она изначально выступала в качестве гаранта целостности последней. Участие России в каждом очередном разделе было продиктовано разными причинами, однако Е. К.Анищенко все их объединяет стремлением к гегемонизму. На вновь присоединяемых территориях осуществлялась постепенная русификация органов управления и суда. Введение для евреев черты оседлости толкуется диссертантом как выражение особого территориально-правового статуса присоединенных земель.

Сформулированные в диссертации и автореферате 9 положений имеют некоторые разночтения по существу:

Положение 1, абзац 2 – «прагай дамінавання тут найбольш агрэсіўных суседніх дзяржаў” (дисс. С. 11); «прагай дамінавання тут Расіі” (автореф. С. 3).

Положение 4, пункт 1 – «патаемная змова з зацікаўленымі дзяржавамі для прадухілення ўзаемнай вайны і для ўраўнаважання захопаў” (дисс. С. 12); «…для прадухілення ўзаемнай вайны” (автореф. С. 3).

Положение 4, пункт 8– «урачыстпая легітымацыя падзелу для пераканання у справядлівасці і дабраахвотнасці падзеі” (дисс. С. 12); «…для пераканання у справядлівасці падзеі” (автореф. С. 4).

По-видимому, авторские разночтения не являются результатом небрежности, а направлены на подчеркивание в автореферате исключительной негативной роли России в разделах Речи Посполитой.

Неточности имеются и в других положениях, особенно в положении 9 (дисс. С. 13; автореф. С. 4), однако они не меняют их содержания в отличие от вышеперечисленных.

Обоснованность и достоверность заключительных выводов и рекомендаций, сформулированных в диссертации. Исходя из выводов прослеживается основная авторская тенденция расставить точки над «і» таким образом, чтобы показать полную аморальность, беспринципность и безудержную жажду власти как внешних (Российская империя) так и внутренних (магнатерия) движущих сил в разделах Речи Посполитой. Тем самым обосновывается правомерность выдвинутой им гипотезы о гегемонизме.

Выводы, к которым пришел Е. К. Анищенко, имеют научное значение в части определения механизмов (внутренних и внешних) подготовки Речи Посполитой к ее разделам, а также в части характеристики содержания первых мероприятий Российской империи на присоединяемых поэтапно белорусских землях ВКЛ. Данные выводы подкреплены документально и представляются достаточно обоснованными. Однако следует заметить, что вся совокупность выводов диссертанта не соответствует заявленной теме «Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай”, а может быть объединена названием «Инкорпорация белорусских земель Российской империей в свете разделов Речи Посполитой».

Признавая научную обоснованность большинства выводов автора диссертации эксперт считает, что:

-цель, задачи, результаты и выводы исследования не соответствуют заявленной теме диссертации и не раскрывают ее в полном объеме и с достаточной достоверностью. В работе определяются суть восточного вектора политических связей магнатерии Речи Посполитой в период разделов Речи Посполитой, механизмы внешнего (российского) и внутреннего (позиция магнатерии и шляхты) воздействия на эти разделы и освещается характер первых мероприятий Российской империи на инкорпорированных белорусских землях. Все перечисленное показывает, что автор сосредоточил внимание на важной стороне, но не всей политической истории белорусских земель в период разделов Речи Посполитой;

-авторская гипотеза о гегемонизме не отражает в полной мере характера, а тем более не является главной причиной разделов Речи Посполитой. Е. К. Анищенко явно преувеличивает роль Российской империи в политических процессах, приведших к гибели Речи Посполитой и полностью игнорирует другие внешнеполитические обстоятельства;

-за рамками диссертации остались характеристика международной политической обстановки, интересов и способов достижения своих целей другими участниками разделов (Австрией, Пруссией), соотношения их политических устремлений с интересами России, а также характеристика деятельности политических лидеров Речи Посполитой, отношения к происходящему со стороны низших (не шляхетских) слоев населения и в особенности белорусских земель. Все это – составляющие той «панарамы канкрэтна–гістарычных абставін” (автореф. С. 2), которую стремился и не смог реконструировать Е. К.Анищенко для раскрытия политической истории белорусских земель в период разделов Речи Посполитой.

Диссертационное исследование не лишено и других существенных недостатков.

В главе 1 при характеристике историографии рассматриваемого комплекса вопросов слабо и не объективно представлен современный этап изучения проблемы. Не проанализированы основные позиции, на которых находятся сегодня российская историческая школа и исследователи других стран, имеющих отношение к разделам Речи Посполитой с учетом использования ими широкого круга новых источников и переосмысления рассматриваемых в диссертации исторических событий.

Отрицательным моментом является полное игнорирование, либо резко негативное отношение к достижениям белорусской историографии по рассматриваемой проблеме. Упомянутые в диссертации работы белорусских исследователей не являются достаточно полным списком трудов, в той или иной мере раскрывающих и оценивающих интересующую автора диссертации проблему. Вызывает удивление отсутствие в числе исследователей Л. С. Абецедарского, А. П. Игнатенко. Непонятно, почему обойдена вниманием автора новейшая работа “Нарысы гісторыі Беларусі”. Мн., 1994, Ч. 1. В разделе IV“Войны і ўнутрыпалітычныя канфлікты сярэдзіны XVII–XVIII ст.” имеется параграф 2 “Палітычнае становішча. Канец Рэчы Паспалітай” (С. 228-242, авторы В. П. Емельянчик и П. О. Лойко). Не знать об этой работе Е. К. Анищенко не мог, т. к. в списке литературы под № 24 он приводит собственный параграф “Палітычнае і сацыяльна-эканамічнае становішча ў складзе Расійскай імперыі” (Ч. 1, С. 267-280). Кстати, в 2004 г. опубликован 3-й том “Гісторыі Беларусі” у шасці тамах (подписан в печать 27. 01. 2004 г.). Он называется “Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII–XVIII стст.). В данном томе глава 2 “Грамадска-палітычнае жыццё” (С. 209-259), освещающая государственные реформы второй половины 60-х гг. XVIII в., включение земель Беларуси в состав Российской империи, значение решений четырехлетнего (1788-1792) сейма для Беларуси, Тарговицкую конфедерацию, восстание 1774 г., подготовлена В. П. Емельянчиком. Тексты обеих обобщающих работ выполнены в Институте истории НАН Беларуси, в отделе истории Беларуси 13-18 вв., как и диссертация Е. К. Анищенко (автореф. С. 1).

Подбор источников для объективного освещения политической истории Беларуси в период разделов Речи Посполитой должен быть осуществлен не только в российских архивах и Национальном историческом архиве Беларуси, но и в польских архивах. Анализ разносторонних источников позволил бы автору избежать пророссийского уклона и не так однолинейно подойти к решению проблемы.

Автор не только не позаботился о соответствии названия диссертации ее общему содержанию. В ряде случаев названия параграфов (разделов) также не соответствуют их содержанию. В главе3 отсутствует «организация суда», заявленная в названии раздела 1, в разделе 2 “Сацыяльная палітыка урада” этой же главы речь идет и о конфессиях, а раздел 3 Яўрэі і прававы рэжым далучанай тэрыторыі” характеризует ущемление прав евреев, введение черты оседлости, из чего не вытекает особый правовой режим белорусских земель, включенных в состав Российской империи.

Научная, практическая значимость выводов и основных научных положений диссертации. Выводы и научные положения хотя и не раскрывают тему диссертации, тем не менее в своем большинстве способствуют освещению ряда ее аспектов, т. к. базируются на значительном количестве новых архивных материалов. Часть формулировок автора выходит за рамки научной работы, политизирована и не убеждает в объективности авторских оценок. Поэтому введение выводов и положений данной работы в курсы лекций, учебные пособия и обобщающие труды должно быть взвешенным.

Полнота опубликованных основных положений, результатов диссертации. Основные положения и результаты, представленные в диссертации, нашли свое отражение в монографиях: “Генеральнае межаванне на Беларусі”.– Мн., 1996 (166 с.); “Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай”.– Мн., 2003 (470 с.). Полученные итоги наглядно представлены автором в серии карт «Национального атласаБеларуси».– Мн., 2002.

Соответствие диссертации специальности и отрасли науки, по которым она представлена к защите. По своему содержанию представленная работа соответствует специальности 07. 00. 02 – отечественная история, т. к. освещает вопросы, связанные с политической ситуацией в Речи Посполитой в период ее разделов и мероприятия Российской империи на инкорпорированных белорусских землях.

Оценка оформления работы неудовлетворительная. Во-первых, нет полного соответствия между содержанием «общей характеристики работы» в диссертации и автореферате. В диссертации в большинстве случаев отдельные составляющие этой характеристики даны значительно шире и содержат политизированные рассуждения атора, некорректные высказывания, завышенную самооценку, например: “Гэтыя асаблівасці (социально-политического устройства Речи Посполитой)…нярэдка і зараз выстаўляцца сінонімам і павучальным урокам таго, што “неабмежаваная дэмакратыя”ўвогуле– “найгоршая форма кіравання краінай” і што эфектыўна толькі камандна-аўтарытарнае ўпраўленне” (дисс. С. 4); “Публікацыі аўтарам арыгінальных дакументаў дазволяць шырокаму чытачу праверыць грунтоўнасць вывадаў гісторыкаў і самастойна вызначыцца адносна іх праўдзівасці і адпаведнасці рэчаіснасці” (дисс. С. 11); “Апублікаваныя вынікі працы аўтара ахопліваюць вызначальны перыяд айчыннай гісторыі і прэтэндуюць стаць наватарскімі па многіх разглядаемых пытаннях” (дисс. С. 13).

Вторым важным недостатком в оформлении работы является плохой стиль, ненаучная форма изложения. На многих страницах приводятся фразы в кавычках, что подразумевает их цитирование , без ссылок, либо со ссылками не на первоисточник. Так, цитируя виленского иеромонаха Ф. Леонтовича на С. 45-47 диссертации, автор дает ссылку : 8, с. 44-45. Под № 8 в списке литературы обозначена работа Е. К. Анищенко “Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай”. Мн., 2003. На с. 44-45 данной работы снова приводятся в кавычках те же цитаты из послания Ф. Левантовича, что и в диссертации. В конце одной из них дана ссылка № 18. Под этим номером в списке литературы к разделу 1 монографии обозначены документ из фонда Российского государственного исторического архива (ф. 823, оп. 3, д. 618, л.80, 83) и Щебальский П. Русская политиика...С. 20. По какому из этих источников приведены цитаты в монографии, неизвестно. В целом, цитирование не по первоисточнику (будь то документ, или авторская работа) в научных трудах звапрещено.

Наконец. нет соответствия между количеством и разновидностями опубликованных по теме диссертации трудов в самой диссертации и автореферате. В диссертации указано, что по теме имеется 170 публикаций (артыкулаў) общим объемом 28, 2 а. л., среди которых 8- в сборниках, 39-в периодических изданиях, 3- в материалах конференций, 120- в энциклопедических изданиях (дисс. С. 13-14). В автореферате (С. 5) приводится цифра 187 публикаций (артыкулаў) общим объемом 28, 1 а. л., в том числе 8- в сборниках, 38- в периодических изданиях, 3- в сборниках конференций, 138- в энциклопедических изданиях. В списке публикаций по теме диссертации в конце автореферата перечислено 33 наименования, в т. ч. не вошедшие в «артыкулы» 6 монографий и 3 сборника документов (автореф. С. 20-22).

Такая небрежность в оформлении работы не может объясняться дефицитом допускаемого объема (текстовое несоответствие), т. к. объем диссертации составляет 190 с., а автореферата 25 с. (при возможных 35 с.).

Соответствие научной квалификации соискателя ученой степени, на которую он претендует. Учитывая все вышеизложенное, следует признать, что выполненное Е. К. Анищенко исследование “Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай” не соответствует требованиям, предъявляемым п. 13 «Положения о присуждении ученых степеней и присвоении ученых званий» ВАК РБ к докторским диссертациям, а соискатель не заслуживает присуждения ему ученой степени доктора исторических наук по специальности 07. 00. 02 по следующим причинам:

-Содержание диссертационной рабоы (цель, задачи, результаты и выводы) не раскрывает темы, заявленной в ее названии;

-Авторская гипотеза о гегемонизме способствует искаженному представлению о причинах гибели Речи Посполитой;

-В подборе архивных источников и историографическом обзоре просматривается тенденциозный подход;

-Научная и практическая значимость выводов и основных научных положений неоднозначна. Часть формулировок диссертации выходит за рамки научной работы, политизирована и не убеждает в объективности авторских оценок;

-Оформление «общей характеристики работы» содержит ряд несоответствий между текстом диссертации и автореферата по существу; нарушена научная форма цитирования материалов в диссертации (не всегда цитирование сопровождается ссылкой на источник); нет единого отражения количества научных публикаций по теме диссертации в самой работе и автореферате. Стиль работы небрежный, форма изложения в ряде случаев не научная.

(Копия верна. ВАК Беларуси. 29. 10. 2004)

ОТВЕТ

диссертанта Анищенко Евгения Константиновича

на анонимную экспертизу своей диссертации «Палітычная

гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай»

Излагаю свою позицию на оценки эксперта в порядке представленных им замечаний.

Актуальность темы и цель исследования.

Рецензент называет мое исследование «справедливым и актуальным», однако тут же приписывает мне стремление связать его с «современной политической ситуацией». Последняя в диссертации нигде не рассматривается, а сравнительные аналогии других авторов взяты в кавычки, т. е. мне не принадлежат. В обосновании темы диссертации ясно заявлено, что она нацелена на «конкретно-исторический анализ политических процессов периода разделов Речи Посполитой и на отделение их фактической природы от последующих напластований и конъюнктурных интерпретаций»(стр. 4 дисс. и стр. 1 автореф.). Только смех вызывает обвинение автора в политизации темы, которая озаглавлена «Политическая история…» и в которой по определению рассматриваются политические процессы. Иными словами, диссертанту приписаны ложные намерения, что есть прямая фальсификация.

Степень новизны результатов и научных положений.

Эксперт обвиняет меня в предвзятом подчинении исследования собственной гипотезе, которая ко всему «искажает» историю. Во-1, на стр. 8 диссертации четко сказано, что авторская концепция впервые сформулирована в 1998 г. в книге «Беларусь у часы Кацярыны II». С тех пор в научной печати не появилось ее опровержения. Не делает этого и оппонент. Во-2, рецензент не приводит никаких аргументов в защиту своей концепции об «анархии» Речи Посполитой, как единственно правильной при объяснении ее гибели. Диссертант же на стр. 4, 8-9, 168 своей работы четко сформулировал 5 оснований нелогичности этого тезиса, а затем раскрыл это на конкретном материале. В-3, если в научной работе недопустимо ставить впереди содержательного анализа выводы, концептуальные положения и версии, тогда несостоятельна сама инструкция ВАК, которая требует обязательно соблюдать такой порядок. Диссертация построена в полном соответствии с требованиями ВАК по этой части. В-4, те же правила ВАК допускают даже ошибочность научных гипотез. Другими словами, обвинение эксперта голословно и абсурдно. Искажают историю как раз подобные манипуляции абстрактными терминами вне их исторического контекста.

В-5, эксперт ограничивается констатацией положений диссертации вместо их критики. Он лишь отмечает несовпадение их формулировок в диссертации и автореферате по 4 позициям из 9, называя их существенными. Однако приведенные им выдержки не противоречат друг другу по существу. Их объем не совпадает только в одном месте (абзац 2 положения 1), когда вместо слов «наиболее агрессивных соседей» в автореферате появилось слово «Россия». Это позволило эксперту винить меня в выпячивании негативной роли России при разделах Речи Посполитой. В таком случае оппонент должен привести из диссертации те места, где говорится, что 63 % территории Речи Посполитой досталось по сумме разделов не России, а Австрии или Пруссии, что все земли Беларуси не отошли к одной России, что на белорусских землях при всех разделах находились прусские и австрийские войска, что не русский царизм законодательно отвечал за территориальную целостность Речи Посполитой и т. п. Указанные обвинения эксперта совершенно дилетантские и носят характер голого очернительства.

Обоснованность и достоверность полученных выводов.

Тут рецензент явно не согласовывает своих посылок с оценками. То он говорит о «научной значимости» этих выводов, что «большинство» их «научно обосновано и подкреплено документально», представляются «достаточно обоснованными», то заявляет в заключении о необъективности диссертанта, что его положения «не раскрывают тему диссертации и не соответствуют теме».

1. В контексте подобной словесной эквилибристики и без всякой аргументации экспертом заявлено то, что в работе Е. Анищенко не раскрывается «вся политическая история» белорусских земель периода их разделов. Диссертант же изначально не ставил перед собой необъятных целей, а рассматривал политические процессы в ходе разделов и под их воздействием. Более того, на стр. 7 диссертации он ясно заявил, что «не преувеличивает свою объективность и всесторонность» ввиду понимания бесконечности научного познания действительности в зависимости от состояния и изученности первоисточников.

2. То же можно сказать относительно упрека в отсутствии анализа внешнеполитических устремлений Пруссии и Австрии при разделах. В историографическом обзоре ясно говорится, что подобный анализ достаточно проделан историками соответствующих государств и он мало касается предмета и объекта моего исследования. К тому же сам эксперт признает, что диссертант освещает «механизмы внешнего и внутреннего воздействия на эти разделы», что и предусматривалось в исследовании.

3. Обвинение эксперта в игнорировании автором поведения политических лидеров Речи Посполитой беспочвенно, так как в моей работе фигурирует 168 деятелей этого государства, т. е. в 2 раза больше, чем русских фамилий (82).

4. Отсутствие в диссертации подробной характеристики отношения не шляхетских масс к происходящему вытекает из их политического бесправия, а поэтому а priori исключает их из публичной политики. Конкретно-исторические мотивы такого исключения в диссертации указываются при рассмотрении диссидентского вопроса (стр. 61, 64, 75, 170), конверсии униатов (стр. 105-107), административно-правовой унификации присоединенных земель (стр. 142, 145).

5. Эксперту представляется, что вся совокупность диссертации соответствует не заявленной теме, а названию «Инкорпорация белорусских земель Российской империей в свете разделов Речи Посполитой». Мудрый совет опоздал, – среди прочих работ автора в основание диссертации положена монография «Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай».

К прочим «существенным» недостаткам диссертации эксперт отнес необъективное и неполное освещение мною белорусской историографии.

1. На стр. 15 работы ясно написано, что автор сосредоточил свое внимание на работах «принципиальных своим содержанием, на которых строятся популярные и обобщающие произведения, в большинстве компилятивного характера». Отмеченные рецензентом Л. Абецедарский и А. Игнатенко не создали специальных работ по исследуемой проблеме, а их принципиальные тезисы в этой области повторяют избитые ангажированные подходы. Их характеристика дается в историографическом обзоре диссертации (стр. 24-25).

2. Лишено всякого позитивного смысла простое перечисление публикаций только за то, что в них встречаются слова «разделы Речи Посполитой», «присоединение земель» или повторяются компиляции уже известного и достигнутого. Указанные экспертом «Нарысы гісторыі Беларусі» не составляют исключения в этом отношении. Диссертант сам участвовал в этом издании и прекрасно знает, о чем говорит.

3. Что касается отсутствия в диссертации 3-го тома «Гісторыі Беларусі»(Мн., 2004), то здесь эксперту не хватило сообразительности. Диссертация Е. Анищенко в подготовленном виде впервые обсуждалась на заседании отдела 21 января 2004 г., когда указанный том был подписан в печать (21. 01. 2004 г.). Иными словами, автор физически не мог видеть и учесть того, что не вышло еще из печати.

4. К изъянам диссертации эксперт относит отсутствие в ней польских архивов. Позволю адресовать данный упрек государству, которое не финансирует командировки в подобные места. На стр. 38 диссертации прямо говорится, что исследование опирается преимущественно на архивные источники российского правительства, поскольку именно царская Россия выступала главным вершителем судеб Речи Посполитой, потому что к ней (а не к Пруссии или Австрии) отходили белорусские земли, потому что польские историки-специалисты (например Л. Кандзеля, С. Зелинская) давно назвали российские архивы ключом к разгадке многих тайн разделов.

5. Голословными, а никак не «существенными», представляются замечания об отсутствии в главе 3 работы «организации суда». Наоборот, § 1 данной главы назван «Организация управления и суда» с необходимым рассмотрением того и другого по тексту. Бездоказательно утверждение о том, что в § 2 данной главы говорится только о конфессиях. § 3 этой же главы освещает правовые условия формирования черты оседлости евреев, тогда как эксперт не видит здесь никакого особого правового режима. То, что старательно не замечает эксперт, давно отметили рецензенты моих работ из Англии, Израиля и Польши.

Научная, практическая значимость выводов…диссертации оценивается с точки зрения недопустимости внедрения их в педагогическую практику (курсы лекций и т. п.). Увы, это уже сделано и делается помимо воли автора и запретов его оппонента.

В разделе Полнота опубликованных основных положений эксперт называет только 2 монографии автора вместо 6 и полностью игнорирует строки диссертации о том, что она обобщает «все основные публикации» автора в виде монографий, сборников документов и статей (стр.10, 14 дисс.). Налицо не просто неполная оценка предмета, но грубейшее и предвзятое его искажение.

В оформлении работы эксперт прежде всего выделяет то, что ее характеристика в диссертации шире, чем в автореферате. Иначе и быть не может, так как автореферат по всем параметрам не может отразить полноту диссертации. Следующая группа замечаний эксперта касается «небрежного стиля» и «ненаучного изложения» автором материала, как будто публикации Е. Анищенко предварительно не апробировались в научных изданиях и периодике, словно существует некий единственно научный стиль изложения, а историки лишены права на индивидуальность.

1. Рецензент указывает на отсутствие прямых ссылок на архивы при цитировании Ф. Левантовича и П. Щебальского. Отмеченные им места диссертации говорят совершенно об обратном. Это хорошо видно даже в заимствованиях оппонента.

2. Могу частично принять замечание эксперта относительно несовпадения числа моих публикаций по диссертации и автореферату(170 статей в первом и 187 во втором случае за счет дополнительного учета энциклопедических статей). Однако их объем сохранен одинаковым – 28, 2 и 28, 1 печатных листов соответственно. Все заявленные в автореферате 6 монографий и 3 сборника документов фигурируют в отсылочной части диссертации вовсе не среди статей, как утверждает оппонент. Общий объем публикаций сужен в автореферате до 33 позиций, так как автор вправе представить здесь наиболее значимые из них.

Исходя из вышеизложенного, считаю:

1. Экспертиза проведена некомпетентно, а в ряде мест четко свидетельствует о незнакомстве оппонента с текстом диссертации.

2. Эксперт не дал содержательного анализа ни самой диссертации, ни аргументированного опровержения выделенных им же самим сюжетов и фрагментов исследования.

3. Оппонент голословно приписывает диссертанту цели и намерения, которые им не ставились и не формулировались.

4. Помимо фальсификации, эксперт использует тавтологию и взаимоисключающие оценки при характеристике диссертации в целом. Если его положительные и отрицательные мнения имеют одинаковую силу, тогда они должны присутствовать в заключении экспертизы.

5. Квалификационная оценка эксперта напоминает трафарет, приложимый к любой диссертации. Она содержит четкие признаки не целостного охвата и абсолютизации избранных сторон объекта в виде слов «просматривается», «неоднозначна», «часть формулировок», «ряд несоответствий», «не всегда», «в ряде случаев».

5. Чтобы заключение эксперта выглядело убедительным и научным, он должен:

а/ представить адекватную совокупность собственных публикаций по теме исследования для доказательства своей компетентности;

б/ указать идеальную, не искаженную, не политизированную, не тенденциозную работу по рассматриваемой теме и проблеме, которая уже более 200 лет раскалывает историков по указанным признакам.

6. Все сказанное относительно амбициозности и некорректности диссертанта эксперт может заслуженно вернуть себе.

Ввиду этого не вижу смысла являться на заседание экспертного совета, где, видимо, руководствуются и доверяют подобным «специалистам» по части пустословия и шельмования. Диссертант не отказывается ни от одной своей публикации и всего помещенного в них, включая и то, что намеренно или предвзято выставляется для дискредитации его исследования.

15 ноября 2004 г. Е. К. Анищенко

Навуковае выданне

Анішчанка Яўген Канстанцінавіч

Палітычная гісторыя ў часы падзелу Рэчы Паспалітай

Докторская дысертацыя

Адказны за выпуск Віктар Хурсік

Падпісана ў друк 22.12.2005. Фармат60х841/16.

Папера афсетная. Афсетны друк. Улік.-выд.арк. 10,0.

Умоўн.-друк.арк.15,0. Наклад ІОО асобнікаў.

Замова 30.

Выдавец Віктар Хурсік.

220117 Мінск, прасп. газ. “Звязда“, 57—31.

Ліцэнзія ЛВ 02330/0133267 выдадзена 30.04.2004

Надрукавана з арыгінал-макета выдаўца ў друкарні

ТАА “Смэлтак“

Ліцэнзія ЛП 02330/0148765 выдадзена 30.04.2004.

220070 Мінск, вул. Радыяльная, 36